Арыстардың ауылдағы мұражайларын қалаға көшіру қажет пе?
Қызылжарда қазақтың біртуар ұлдары Мағжан Жұмабаев, Шоқан Уәлиханов, Ғабит Мүсірепов және Сәбит Мұқановтың мұражайлары бар. Төртеуі де қаламгерлердің туған ауылдарында орналасқан. Өкінішке қарай, аталмыш мәдениет ошақтарына адам аяғы сирек басады. Жастардың көзайымына айналуы тиіс көптеген жәдігерлердің қара құлып салынған темір есіктердің ар жағында шаң басып тұрған жайы бар.
Биыл академик-жазушы Сәбит Мұқановтың 110 жылдық мерейтойы тойланғаны белгілі. Осы тойға орай бюджеттен 13,5 миллион теңге бөлініп, Жамбыл ауданы Сәбит ауылындағы жазушының мұражайына күрделі жөндеу жүргізілді. Аталмыш соманың 6 миллионнан астамы тек жәдігерлерді жаңартуға жұмсалған екен. Тойға келген қонақтар жазушының қалдырған мұраларын – кітаптарын, қолданған заттарын, суреттерін көріп, бір марқайып қалды. Мәдениет ошағында 200-ден астам негізгі (жиһаз, киім-кешек, кітаптар) және 124 қосымша жәдігер бар. Олардың бәрі түпнұсқа болып табылады. Өкінішке қарай, мұражайды тамашалау мүмкіндігіне көпшілік ие бола алмай отыр. Себеп – жол қашықтығы. Облыс орталығынан 200 шақырымдай жердегі ауылға көктем мен күздегі жаңбырлы күндері жету өте қиын. Ал қыста жолды қар алып қалады.
Социал ЖҰМАБАЕВ, өлкетанушы, «Асыл мұра» орталығының мүшесі:
– Ақын-жазушыларымыздың ауылдардағы мұражайларын облыс, тым болмаса, аудан орталықтарына көшіру мәселесін соңғы үш-төрт жыл бойы көтеріп келеміз. Себебі ұлыларымыздың мол мұрасынан сусындай алмай отырмыз. Әсіресе бұл жастар жағына қажет екені белгілі. Мағжан, Шоқан, Сәбит пен Ғабит төртеуінің де мұражайлары құнды жәдігерлерге өте бай. Бірақ төртеуі де не темір жолы жоқ, не автобус қатынамайтын, ал автокөлік жолдарының тозығы жеткен ауылдарда орналасқан. Облыс орталығына ең жақыны – 150, ал алысы 200 километрден астам жерде. Еліміздің өзге өңірлерінен келген қонақтар Қызылжардың ғана емес, бар қазақтың мақтанышына айналған ғалым-жазушыларымыздың мұражайларына бас сұға алмай, «қап» деп қайтып жатады. Сондықтан біз облыс орталығында осы төрт алыбымыздың артына қалдырған мұраларының басын қосып, үлкен мұражай кешенін ашуды ұсынып отырмыз.
Сәбит мұражайын 30 отбасы тамашалайды
Тарихшы-өлкетанушылардың бұл ұсынысына аталмыш ауылдардың тұрғындары үзілді-кесілді қарсы шығып отыр. Айтатын уәждері: егер мұражайды көшіріп әкетсе, ауылдың жұртын сипап қалуымыз мүмкін. Сөздерінің жаны бар, себебі бұл мұражайлар Алаш арыстары туған ауылдарда қалған бірден-бір мәдениет ошағы.
Нұрдәулет КӘЛЕНОВ, мұғалім, Сәбит ауылының тұрғыны:
– Сәбит ауылындағы мұражай – Сәбеңнің бұрынғы үйі. Оны 1936 жылы немере інісі Шәкен Мұстафинмен бірге өзі тұрғызған екен. Кейін 1990 жылы жазушының 90 жылдық мерейтойына орай, мұражайға айналдырылған. Бұл жазушының өзі салған үй, оны қалай көшірмекші? Ауылда қазір 30 шақты шаңырақ қалды. Сәбеңнің көзі жоқ болса да шапағаты ауылға тиюде дер едім. Себебі мерейтойлары қарсаңында ауылды көріктендіреді, жолды жөндейді дегендей. Ауылда клуб, кітапхана дегендер атымен жоқ. Тоғыз жылдық мектеп және атамыздың мұражайы. Мұғалімдер мұражайға оқушыларды апарып, сабақ та жүргізеді. Меніңше, Сәбит ауылының тірегі болып тұрған – осы мұражай. Мұражайды көшіру – ауылды тірегінен айырумен тең.
Мағжан мұражайына барсаң, мұңайып қайтасың
Сарытомар ауылындағы Мағжан Жұмабаевтың мұражайының да есігінен сығалаушылар сирек. Мұндағы мұражай 1989 жылы орта мектептің бір бөлмесінде ашылған болатын. 1993 жылы ақынның 100 жылдық мерейтойы қарсаңында бөренеден төрт бөлмелі жаңа ғимарат салынған. Жәдігерлер саны да онша көп емес, 284. Бірақ әрқайсысының маңызы тереңде жатыр. Кіре берісте Мағжанның зайыбы Зылиха апамыз тапсырған ескі құран бірден көз тартады. Ақынның зайыбының жайнамазы мен етігі де осында екен. Құнды жәдігерлердің бірі – Мағжанның 1922 жылы жарық көрген «Педагогика» кітабы мен 1923 жылы шыққан өлеңдер жинағы. Омбы мұғалімдер семинариясында оқып жүргендегі сыныптан сыныпқа көшу хаттамасы да осында тұр.
Айгүл ЖҮНІСБАЕВА, Мағжан Жұмабаев мұражайының директоры:
– Облыс орталығынан 150 шақырымдай қашықтықта жатыр демесеңіз, келушілер тым аз дей алмас едім. Тек осы ауыл мектебінің ғана емес, ауданның өзге де ауылдарынан экскурсияға балалар келіп жатады. Сонау Астана, Алматы, Семейден келгендер де болды. Мұражайға бас сұққан адамдардың тізімін жасап отырамыз. Жыл басынан бергі тоғыз ай ішінде мұражайға 451 адам келді. Билет сатудан түскен пайда 32840 теңге болды. Ал 2009 жылы 841 кісі келіп, кассаға 32 880 тенге түсті. Бұл менің ойымша, аз емес сияқты. Мұнда бүгінде алты адам еңбек етеді. Ауылды жұмыссыздық жайлаған бүгінгі күнде мәдениет ошағын қалаға көшіріп, олардың бала-шағасын жеп отырған нанынан айырған дұрыс болмас еді.
Шоқан мен Ғабит есіктерін «тарс» жапқан
Жаңа жол ауылындағы Ғабит Мүсірепов пен Сырымбеттегі Шоқанның мұражайының да есігі көбіне жабық тұрады. Сырымбеттегі аспан астындағы мұражай – Шоқанның әжесі Айғанымның қонысы да табиғаты көркем жерде орналасқанымен, тамашалауға келушілерінің санымен мақтана алмайды. Жазда жұмыс жүргізілгенімен, үйлердің жылытылмауынан қыстың алты айы бойы жабық тұрады.
Аға буынның да, ауыл тұрғындарының да айтқан уәждерімен келіспеске болмас. Бірақ орыстанып кеткен облыс орталығы Петропавлға қазақ қаламгерлерінің мұражайы қажет-ақ. «Туған ауылындағы мұражайларды шаһарға көшіреміз деп, ертең сол ауылдардың жұртын сипап қалмаңдар» деген ауылдағы ағайынның да күдігі орынды тәрізді. Дегенмен де аталмыш мұражайларды заман өзгеріп, құндылықтар ауысып жатқан мына заманда халық үшін аянбай еңбек етіп, тер төккен асыл азаматтар еңбегін жаңа ұрпаққа жақынырақ таныстырып, санасына сіңіру үшін халық көп шоғырланған орталықтарға көшіру де керек сияқты. Құнды жәдіргерлердің тамашалаушысы көп болып, көпшілік көзайымына айналса, арыстарымыздың да аты жадымыздан өшпей, жаңғырып тұрары анық.
