Ауа емес, у жұтып жүрміз

Әлем елдерінің былтырғы экологиялық рейтингі бойынша экологиялық лас елдердің қатарында Қазақстан 132 елдің ішінде 129-орында тұр. Яғни ең лас болып есептелетін бестіктің бел ортасындағы еліміздің соңына тек Өзбекстан, Түрікменстан мен Ирак түсіпті. 13 жылдан бері Қазақстан өте жағымсыз экологиялық бағыттағы он елдің қатарынан шықпай келеді. Ол аз болса, әлемдегі ең лас қалалардың тізімінде біздің Алматымыз тоғызыншы орында тұр.
Демалатын ауамыз да, ішетін суымыз да сын көтер­мейді. Елімізде экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуді мақ­сат еткен түрлі бағдарламалар қабылдануын қабыл­да­нып жатыр, экологтер мен санитарлар «қолымыздан кел­ген­нің бәрін жасап отырмыз» деп алақан жаяды, бірақ бізді қоршаған ортаның жағдайы бәрібір алаңдатарлық. Жарты ғасырдан астам уақыттан бері радиациялық сәуленің құ­ша­ғында отырған Семей, мұнайдан лайланған Каспий, ар­­насы кепкен Арал, тамырының бүлкілі бәсеңдеген Бал­қаш, күкірттен, газдардан, тұздардан тұншыққан қалалар – соның дәлелі.
Өндіру және өңдеу өнеркәсібі дамыған сайын қалдықтар да, одан бөлінетін улы заттар саны да көбейіп отыр. Елімізде 20 миллиард тоннадан астам қалдық жи­на­лып қалыпты деседі, оның үштен бірі – улы заттар. Қал­дық­тардың дені тау-кен өндірісі, қара металлургия, мұнай-химия, құрылыс материалдары кәсіпорындарының үлесіне тиеді. Ілеспе газ бен табиғи газды пайдалану да үлкен проблемалар туғызуда. Факелдерде ілеспе газды жағу кезінде ауаға азот, күкірт диоксиді таралып жатыр.
Еліміздегі Ақтау, Теміртау, Тараз, Петропавловск, Шым­кент, Алматы секілді 15 қалада атмосфералық ауаның зиянды қалдықтармен ластану деңгейі жоғары. Өскемендегі қорғасын-мырыш, Шымкенттегі қорғасын-фосфат, Та­раз­дағы фосфор өнеркәсібі, Ақтөбедегі хром қосындылары кәсіпорындары еліміздегі ең зиянды өндіріс болып есептеледі. Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Павлодар об­лыс­тарының атмосфералық ауасы сын көтермейді. Са­нитарлардың айтуынша, Ақтау, Атырау, Жезқазған, Семей, Өскемен қалалары шаң-тозаңның ортасында отыр­са, Алматы, Ақтөбе, Қарағанды, Қостанай, Петропавловск, Пав­лодар, Семей секілді тағы бірнеше қаланың ат­мос­фе­ра­сында күкіртсутек көп.
Өндіріс қана емес, ірі қалалардағы көліктің көптігі де қоршаған ортаның ластануының бір себебі болып отыр. Елімізде әрбір бесінші адамда көлік бар, яғни 3 миллион 657 мың автокөліктен ауаға қанша тонна көміртек тотығы, қорғасын, пайдаланылған газ, көмірсутектер, азот, оксид­тер бөлінеді. Әр көлік күніге ауаға 3 келі зиянды заттар шы­ғаратынын ескерсек, күн сайын миллиардтқа жуық зиянды заттармен тыныс алып жүргенімізді бағамдай беріңіз. Қолданылып отырған жанар-жағармайдың сапа­сыз­дығы, тазартқыш құралдардың тиімсіздігі, өндірістегі технологиялардың ескіргендігі де атмосфераға айтар­лық­тай зиянын тигізіп отыр.

Мұның ақырында ауаға таралып жат­қан шаң-тозаң, күкірт тотығы, азот дио­к­си­ді, көмірсутектер, қорғасын, ам­миак... се­кілді толып жатқан зиянды заттар ағ­за­мызды улап жатыр. Мысалы, шаң-тозаң ты­ныс жолдары, бауыр, қан тамырлары ау­руларын, көміртегі тотығы жүйке жүйесі ау­руларын көбейтеді, ал түрлі зиянды зат­тардың қосындысы иммундық жүйені әл­сіретіп, қатерлі ісік ауруларына шал­дық­тырады. Лас ауамен демалғасын өкпе де де­мігеді. Елімізде онкологиялық ауру­лар­дың ішінде жиі көз жұматыны — өкпе рагіне ұшырағандар.
Кей кездері Ақтөбенің Шанхай деп ата­лып кеткен ауданында, Жаңақоныс, Оң­түстік Батыс ауылдары мен Тургенев, Есет батыр көшелерінде қолқаны қапқан сасық иіс шығып, демалу мүмкін болмай қалады. Ондайда үйге кіріп, есік-терезелерді қап­сы­рып жауып алмасаңыз, иістен қашып құ­тылатын тесік таба алмайсыз. Тұрғындар мұны күкіртті сутектің иісі деседі.
Санитарлар, экологтер, «Казгидромет» ма­мандары, экологиялық прокуратура се­кілді қоршаған ортаның қамын жейтін ме­кемелер жан-жақтан атмосфераның құ­рамын қадағалайтын бекеттер, стан­сы­лар орнатты. Десе де, Ақтөбе рес­пу­бли­ка­дағы ластанған бес өңірдің қатарына кі­ре­ді.
Бұл жағымсыз иіс ненің иісі? Ол қайдан шығып жатыр?
Міне, толып жатқан осындай сұрақ­тар­мен құзырлы мекемелердің есігін қаққан едік.
Нұрай СӘТІМОВ, Ақтөбе облысы бо­йынша экология департаменті инспекция бөлімінің басшысы:
– Тұрғындар соңғы екі-үш жыл уа­қыт­тан бері жағымсыз иістің шығатыны ту­ралы шағым айтып келеді. Тұрғындар жиі шағымданатын қаланың солтүстік-ба­тыс бөлігінде өндірістік аймақ орналасқан. 2011 жылдан бері экология департаменті зиянды заттардың, әсіресе күкіртсутектің кө­зін анықтау жұмыстарымен жоспарлы түр­де айналысып жатыр. Департамент зерт­ханасында әрбір он күн сайын қал­а­ның солтүстік-батыс бөлігіндегі атмосфе­ра­лық ауаны тексеру жұмыстары жүргізіліп ке­леді. Тексеру қорытындыларында белгілі болғандай, әсіресе Қаратаев-Марьесьев кө­шелерінің, Бейбітшілік, 312-атқыштар бригадасы даңғылдарының, Тургенев көшесі мен Бейбітшілік даңғылының қиы­лыс­тарында күкіртті сутектің рұқсат етілетін концентрациясынан асып кететін кездері болады. Былтыр аталған жерлерде күкіртті сутектің нормадан асып кету жағ­дайы 64 рет тіркелді. 2013 жылы күкіртті сутектің нормадан асып кету концентрациясы 6,043 болды, ал ең үлкен көрсеткіш бір рет тіркелді, оның көлемі шекті рұқсат етілген концентрациядан 16,25-ке асып кетті!
Канализациялық коллекторлар мен құ­дықтар маңында күкіртсутектің нормадан асып кету жағдайлары жиі болады. Кана­ли­зациялық жүйелердегі күкіртсутек кон­центрациясы 2-16 пайызға дейін жетеді. Былтыр сонымен бірге құдықтарды да тек­сердік, өткен ғасырдың 60-70 жылдары са­лынған, ескіріп, тозығы шыққан құдық­тар алмастыруды қажет етіп тұр. Бұл кана­ли­зациялық құдықтардан бөлінетін күкіртті су­тектің көлемі де бірнеше рет нормадан асып кетті.
Жасұлан ЖӘМЕТОВ, «Казгидромет» РМК Ақтөбе филиалының бөлім басшысы:  
— Биыл наурыз айынан бастап ауада кү­кірт­сутектің мөлшері нормадан айтар­лық­тай асып, 20 (!) шекті рұқсат етілген коэф­фициентке (ШРК) дейін жеткен кез­дері болды. Мұндай жағдай наурыздан бастап ай сайын екі-үш рет болып тұрады. Алайда бір айға есептегендегі шекті рұқсат етілген нормадан аспайды. Жалпы, ауа­дағы күкіртті сутектің шекті рұқсат етілетін кө­лемі – 0,008 мг/текше метр, яғни 10 ШРК. Бұдан асып кетсе, нормадан тыс бол­ғаны. Күн сайын бекеттерден, стан­сылар­дан алынған мәліметтерді құзырлы ми­нис­тр­­­лікке, мемлекеттік органдарға ха­барлап отырамыз.
Ішкі құжаттарға байланысты 500 мың­нан астам халық тұратын аумақта 5-10 бе­кет болуы керек. Ал облыс халқы 700 мыңнан астам екендігін ескерсек, тағы да бекеттердің қажеттігі өз-өзінен түсінікті. Сондықтан 2014 жылдан бастап ау­дан­дарда сондай бекеттер қондыру жұ­мыс­тары жүргізіледі деп үміттеніп отырмыз, қазір бірде бір ауданда мұндай бекет жоқ.
Жайдар ҚҰРМАНОВ, Мемлекеттік санитарлық эпидемиологиялық қадағалау комитеті Ақтөбе облыстық департаментінің басшысы:
–Ақтөбе қаласының атмосфералық ауасында күкіртсутек көп. Қала бойынша биыл жартыжылдықта 3510 атмосфералық ауа сынамасы алынып, оның 180 сына­ма­сында ластаушы заттардың шектеулі рұқсат етілген концентрациясының жоғары екен­дігі анықталып, азот диоксиді, күкірт диок­сиді, күкіртсутек, формальдегид, өлшемдік зат­тар мөлшері нормадан 5,1% артық екені байқалды.
Атмосфералық ауаны қорғау бойынша Мемлекеттік санитарлық эпидемио­ло­гия­лық қадағалау комитеті Ақтөбе облыстық де­партаменті облыстық әкімдікке ассе­ни­за­торлық көліктерге арналған кәріз су­ла­рын құятын стансы салу туралы ұсыныс жолдады. Биыл мемлекеттік санитарлық эпидемиологиялық қадағалау жүргізу барысында ассенизаторлық көліктер сорған лас суды белгісіз орындарда төк­кендерге 25 695 теңгеге сегіз айыппұл салынды.
Болат ҚУАНЫШЕВ, «Ақбұлақ» АҚ президентінің кеңесшісі:
— Канализация жүйелерінде газдың пай­да болуының бір себебі ретінде қа­ланың кейбір бөліктерінде орта­лық­тан­ды­рыл­ған канализация жоқтығын айтуға бо­л­ады.
Қазіргі уақытта «Ақбұлақ» акционерлік қо­ғамның 99 857 абонентінің 21 пайы­зының орталықтандырылған канали­за­циясы жоқ. Фекальді сұйықтық ассениза­тор­­лық көліктер арқылы қалалық ка­на­лизацияға тасымалданады. Ассени­за­торлық көліктер арқылы тасымалданатын лас суларды құятын стансы болмаған­дық­тан, өндірістік аймақ пен Қарғалы ауылы аумағында арнайы жабдықталған құ­дық­тар­ды іске қостық. Ассенизаторлық көлік­тер­дің құрамындағы органикалық заттар мөл­шері мыңдаған шекті рұқсат етілген коэф­фициенттен асып кететін лас суларды бей-берекет төгуі канализацияның сорғы стансылары мен жүйелерінде жарылу қау­пі бар қоспалардың пайда болуына әкеліп соқтыруы мүмкін, мұның өзі қоршаған ор­тада күкіртсутектің мөлшері артып кетуінің бір себебі болып отыр. Қысқасы, нор­ма­тив­тік талаптарға сәйкес лас суларды құю стан­сысы ауадай қажет болып отыр. Ка­на­лизация жүйелерінің дұрыс әрі сапалы жұ­мыс жасауы – кез келген қаланың са­ни­тарлық-эпидемологиялық жағдайының жақ­сы болуының бір кепілі екендігі белгілі. Қазір Ақтөбедегі канализациялық то­рап­тың ұзындығы – 483 шақырым. Кана­ли­за­ция­лық коллектордың негізгі бөлігі 60-70 жылдары салынған, яғни құбырлардың көп бөлігі азып-тозып тұр. Орта есеппен ал­ғанда, канализациялық желілердің 78 па­йызы әбден ескірген. Қазір бірнеше ша­қырым желі мен сорғы стансылары, ка­на­ли­зациялық коллектор, магистральды же­лі­лер күрделі жөндеуден өткізіліп жатыр.

P.S.
Аллерголог мамандардың айтуынша, ауада күкіртсутектің мөлшерден асып кетуі жүйке жүйесіне әсер етіп, адамның күйзеліске ұшырауына, көз ауруларының көбеюіне, ұйқысыздыққа, бас ауруына, жүрек ауруларының жиілеуіне т.б. әкеліп соқтыруы мүмкін. Дәрігерлер қала тұрғындары ауыл тұрғындарына қарағанда аллергияға 7-8 есе көп шалдығатынын айтады. Күкіртсутек қауіптілік деңгейі бойынша азот тотықтары, никель, марганец, формальдегид, фторлы сутек секілді жоғары қауіпті болып есептелетін 2-класқа жатқызылған. Ірі өндірістік қалаларда қатерлі ісік ауруларымен ауыратын адамдардың көптігінің бір себебі де қоршаған ортаның лас екендігінен.