Ғылым «жиендіктен» қашан құтылады?

«Ғылым таппай мақтанба, орын таппай баптанба» деген хәкім Абайдың ғұлама сөздері дәл бүгінгі заманға қарап айтылғандай. Олай деуге себеп – ғылым саласындағы бүгінгі ахуал алаңдатарлық. Кез келген адам ғылым докторы немесе кандидат атанып жатқаны рас. Ғылым мен білім дамығаны жөн ғой дейтіндер де табылар. Бірақ ғалымдарымыздың дардай атаққа қалай жеткені жайлы бас ауыртып жатқан жан жоқ.
Ғылымдағы плагиатпен күрес – қай уақытта болсын аса маңызды мәселе. Дегенмен көшіріп басқаны белгілі болса да көтере алмайтын шоқпарды беліне қыстырып жүргендер жетерлік болып тұр бүгінде. Ғалымдарымыздың саны көп болғанымен, сапасы күмән тудырады.
Жалпы әлемнің қай елін алсақ та ғылымдағы плагиатпен күрес мәселесі аса өткір тұр. Авторлық құқығы бұ­зыл­ған жан дереу сотқа жүгінеді. Болмаса осы салаға арнайы маманданған қо­ғам­дық ұйымдар да қызмет етеді. Яғни, шетелде ғылыми жұмысты ұрла­ған адамға жаза қатал. Оған заң ар­қылы шектеу қойылған. Ар-ұятты айтпағанда, атағы жер жарған ға­лым­­сымақтар бір-ақ сәтте барлық дәре­жесі мен қыз­ме­тінен айырылып тынып жатады. Мәсе­лен, Германия, Ресей, Чехия сияқты ел­дерде тіпті ми­нистр­лер мен депутат­тар­ға дейін плагиат­тық жасағаны үшін жұмыстан шығып қалған.
Ал біздегі жағдай мүлде басқа. Екінің бірі, етіктің сыңары ғалым болып жатса да, ешкім мәу демейді. Тіпті мемлекеттік мекеме басшылары мен кә­сіпкерлердің өзі – бір-бір ғалым. Рес­ми емес деректерге қарағанда, Қа­зақ­стан­дағы ғалымдардың жартысы­нан астамының атағы жалған.
Қабдулсамих АЙТХОЖИН, Д.Қонаев атындағы көлік және құқық гуманитарлық университетінің профессоры:
– Қазақстанда да ғылыми плагиаттық жасаушылардың қатары үлкен. Тіпті жыл өткен сайын жауыннан кейінгі саңырау­құ­лақ­тай көбейіп жатқаны жасы­рын емес. Дегенмен оған заң арқылы шектеу қою жағы әлі ақсаңқырап тұр. Себебі, заңның өзі солқыл­дақ­тық танытады. Мұнымен қоса, заманауи техни­калар да ғылым­дағы ұрлықтың жайылуына себепкер болып отыр.
Заманауи техника демекші, қазіргі күні әрбір адам ғаламторға еркін қосыла алады. Бұл дегеніңіз – кез келген ғылыми жобаларды ұрлап басуға жол ашық деген сөз. Басқа елдер сияқты Қазақстанда да ғылыми плагиатпен күресу шаралары жалғасып келеді. Алайда нәтижесі аз. Ғы­лыми жұмыстарды плагиаттыққа тек­серу орталығындағы жағдай да мәз емес. Өйт­кені мұндағы сапа да сын көтер­мейді. Әсі­ресе тіл мәселесі бұл жерде де бой көрсет­пей қалмаған.
Дүйсенбек ЖАНАЛИЕВ, Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінің студенті:
– Ғылыми жұмыстар болсын, диплом­дық жұмыстар болсын, плагиаттыққа тапсы­ры­лады. Бірақ қазақша жұмыстарды пла­гиат­тыққа тексеретін құралдың өзі қау­қар­сыз. Сондықтан әрбір жерден теріп алған студенттің өзі еш қиналмай-ақ жұ­мы­сын тапсырып кетіп жатады. Мәселен мен дипломдық жұмысымды күн-түн де­мей кітапханада отырып жаздым. Ал қа­сым­дағы курстасым диплом жобасын сатып ала салды. Ақыры ол да, мен де плагиаттан өтіп кеттік. Сонда плагиатқа тексерудің қажеті қанша?!.
Ресми статистикаға сенсек, Қазақстанда плагиатпен ұсталған адам жоқ. Күлкілі жағ­дай, әрине. Дегенмен шындықтың аты – шын­дық. Өзгенің дүниесін ұрлап, ұрты май­ланса да, ұяты шықпайтындар ғалым ата­нып жүр. Бұл біреулерге мансап пен атақ-абырой да шығар. Бірақ отандық ғы­лым осындай жайдан кейін қайтіп бой түзей алады? Бүгін дипломдық жобасын пла­гиат­сыз өткізген студент ертең қайтіп ғалым болмақ. Ар мен намыс емес, ақша ойнаған заманда ақыл-ойдың құны да бес тиын.
Азып-тозып, бар ғұмырын сарп еткен ға­лым­дардың орнын үйінде жатып-ақ ға­лым атанғандар басып барады. Сарап­шы­лардың пікіріне сүйенсек, қазіргі қазақ ғы­лымы қартайып барады. Яғни шын ға­лым­дардың қатары саусақпен санарлық. Ал шыбық сындырмай-ақ саусағын балға малып отырғандар жетіп артылады.
Қадыржан ӘБУОВ, Ш.Уәлиханов атын­­дағы Көкшетау мемлекеттік университетінің профессоры, тарих ғылымының докторы:
– Ғылымдағы плагиат мәселесі – аса өзекті. Өйткені әрбір ғылыми жоба жасау­шы – өз жұмысының қожасы. Бірақ шыны­мен де соңғы уақытта мұрынына ғылымның иісі де бармайтындар ғалым атанып кетіп жа­тыр. Бұл – аса қауіпті жағдай. Өйткені ал­дағы уақытта жаңалықтарды шығару, зерт­теу жүргізу жағы мүлде жойылып кете ме деп қорқамын. Сондықтан бұл сорақы­лық­қа заңмен шектеу қойған жөн деп есеп­теймін.
Заң демекші, ғылыми жұмыстардың қайталанып кетпеуіне, ұрлық жұмыстарға қандай тосқауыл бар. Заң органдарында бұған қаншалықты маңыздылық беріледі?
Заңға жүгінсек, бәрін де шешуге бола­ты­ны байқалады. Яғни «құда да, құдағи да ты­ныш» етуге болады. Ол үшін ең аалдымен ғы­лыми жұмыстың авторы сотқа жүгінуі тиіс. Ал ол үшін ғылыми жұмысқа сол ға­лым­ның авторлық құқығы болуы тиіс. Олай болмаған жағдайда сот та еш көмек­те­се алмауы мүмкін.
Жанар ӘБІЛҚАСЫМОВА, заңгер:
–Ғылымда және басқа да салалардағы ұрлау плагиат деп танылады. Оған сәйкес Қазақстан Республикасы қылмыстық ко­дексі­нің 184-бабы бойынша жауапкершілік қарас­тырыл­ған. Бірақ заңмен қатал жаза қа­рас­тырылғанымен, оның нақты қолда­ныл­ғаны жөнінде дерек жоқ. Заңсыздық белең алғанымен, өз атағы мен абыройын ақ­шамен есептейтіндер ешкімге дес бер­мей келеді.

Бұл ғылым мен білімге де ақшаның жет­кенін айғақтайды. Сонда ертеңгі бола­­ша­ғымызда қазақ ғылымы қандай болмақ? Жасынан ұрлық дүниенің өк­шесінен басқан ұрпақтың жайына қайтіп алаңдамаймыз. Жөнсіздіктің жойылар түрі көрінбейді. Көзді жұмып, бәлкім, сіз де ғалым атанарсыз, ойланыңыз. Біз қайда барамыз?