Кешегі кеңестік тәжірибе ветеринарлық қызметтің көсегесін көгерте ме?
Ресми мәліметке жүгінсек, Қазақстандағы мал басының 85 пайызы – жекенің қолында. Осының өзі мал өнімдерінің қауіпсіздігі барынша назар аударуды қажет ететінін білдірсе керек-ті. Ал бұған жауапты мемлекеттік орган ветеринариялық қауіпсіздікті мығым ұстау үшін кеңестік кезеңге қайта оралуды көксейді. Кеше Мәжілісте өткен Үкімет сағатының тақырыбы дәл осы өзекті мәселеге арналып, онда министр Асылжан Мамытбеков ветеринарияның жай-күйі мен қыр-сырын түгел ақтарды.
Кешегі кеңестік жүйедегінің бәрі «хар-р-рам» деп шорт кесіп тастауға еш болмайды. Жақсысын бойда сақтап, жаманынан шапшаң безген ләзім. Қазақстанның ветеринария мәселесіне келгенде Ауыл шаруашылығы министрлігі де осындай қағидатты ұстанбаққа бел буыпты. Депутаттар алдында елдегі ветеринариялық мәселелер туралы баяндаған ауыл шаруашылығы министрі Асылжан Мамытбековтің «кеңестік ветеринария жүйесіне» қатысты уәжі де толайым. Алайда түбегейлі реформа көрмей, Тәуелсіздіктен бері қордаланған мәселелердің ортасында қалған ветеринария саласының проблемаларын тізіп шығуға тырысқан ведомство басшысын халық қалаулылары да аяғына дейін тыңдауға құлықты болмады. Дегенмен министр өзіне берілген уақытта әлгіндей өзекті проблемалардың бес-алтауының басын шалып үлгерді. Ең басты мәселе – кадр мәселесі. Ал «бәрін шешетін кадр мәселесінің» өзі тағы да кешегі кеңестік жүйені қайта еске салады. Мәселен, министр Асылжан Сарыбайұлы былай дейді: «2006 жылғы ветеринария заңнамасына енгізілген өзгерістерге сәйкес, жергілікті атқарушы органдардан мемлекеттік ветеринарлық ұйымдар құру құқығы алынып тасталып, бұл жекеменшік секторға берілген еді. Сөйтіп, нарықтың өзі барлығын реттеп, тиісті ақылы қызметтерді жеке сектор көрсетуі тиіс болатын.
Алайда былтырға дейін жүзеге асқан бұл тәжірибе өзінің тиімсіздігін көрсетті. Мәселен, ауылда 2 мыңға тарта ветеринар жұмыс істейді. Ал норма бойынша 850 бас малға бір ветеринардан келуі тиіс болатын. Ендеше, бізде 9,5 мың ветеринар тапшы», – дейді ауыл шаруашылығы министрі. Бұл ғана емес, бүгінгі маманның біліктілігін де бұрынғымен салыстыруға келмейді. Оның үстіне жас ветеринарлар бұл салаға бармайды. Яғни нарық өз-өзін реттей алмады. Ендеше, мемлекеттік тетік қандай болғаны абзал? «Кейіннен жергілікті атқарушы органдарға мемлекеттік ветеринариялық ұйымдар құру құқығы қайта берілді. Алайда мемлекеттік кәсіпорындар құрылғанымен, олар жүйелі жаңалық көрсетпеді. Сондықтан да биыл қабылданған заңға сәйкес, жергілікті атқарушы билік ондай мемлекеттік құрылымдарды құруға міндетті болады. Сөйтіп, біз ескі, кеңестік ветеринариялық жүйені қайта қалпына келтіруге ұмтыламыз», – деді Асылжан Сарыбайұлы. Яғни, министрдің пайымынша, кеңестік ветеринарлық жүйе маман тапшылығын еңсереді. Бұл ғана емес, ондағы жұмыс сапасын да жақсартады. «Жалпы алғанда, еліміздегі мал басының кейбір түрлерінің 85 пайызына дейін жеке үй шаруашылығының қарамағында болатынын және олардың ешқашан өз қалталарынан қаражат шығарып, ветеринар қызметін жалдамайтынын ескерсек, бұндай қадамға бару біз үшін аса өзекті мәселе болып қалып отыр», – дейді министр.
Өлексе өртеу де өзекті
Ветеринария саласындағы екінші өзекті мәселе – өлексе өртеу. Былтырдан, оның арғы жылынан бері елімізде ауру жұқтырып жойылған ірі қараның саны ондаған мыңға жетіп қалған да болуы мүмкін. Аусылдың өзі біршама аша тұяқтының тұқымын құртқаны белгілі. Ал аса қауіпті саналатын осы малдың өлекселері қалай жойылып жатыр? «Ауру малдың барлығын жойғанда, олар жерге көміледі. Ары кеткенде қалың бетондалған «Беккер ямасына» тасталып, бетін жауып қана жатырмыз. Бұл болашағымызға «биологиялық бомба» қалдырғанмен бірдей. Өйткені ондай аймақта су тасқыны болса немесе қандай да бір төтенше жағдайлар орын алып жатса, соның салдарынан өлексе қалдығы жер бетіне шығар болса, нағыз шатақ сонда болар», – дейді Асылжан Мамытбеков. Бұл ретте министр ауру малдың өлекселерін өртейтін заманауи технологияларға көшуді құптайды. Арнайы пеште өртелсе, өлекседен қалатын күлдің де залалы жоқ тәрізді. Сондықтан да ведомство басшысы «ақшаның көзіне қарамай-ақ» келесі жылдан бастап ел өңірлерінде өлексе өртейтін әртүрлі типтегі пештерді орнатуға көшу қажеттігін алға тартты. Сосын бюджетті бекітерде осындай пайдалы пилоттық жобаларды депутаттардың қолдауын сұрады.
Айтпақшы, аусыл демекші, Асылжан Сарыбайұлы оңтүстіктегі төрт облысты түгел «буферлік аймақ» атандырған осы дертпен күрестің де тың тәсілін алға тартты. Бақсақ, бар гәп вакцина һәм оның сапасында екен. «Халықаралық стандартты өндіріске септескен сапалы дәрілер егілсе, аусылды ауыздықтауға болады. Расында, халықаралық ұйымдардың қорытындысын алған сапалы вакцинамен жұмыс жасасақ, біз бес жылда-ақ шешіп тастар едік. Алайда жиырма жыл бойы біз осы аса қауіпті аусыл ауруын еліміздің әр тұсында өршітіп отырмыз», – деген Асылжан Мамытбеков мәселенің бір ұшын тағы да қаражатқа, тағы да бюджетке әкеп тіреді. Алайда депутаттардың баршасы бірдей құрдымға кеткен кеңестік жүйеге оралуды құптамайтынын танытты. «70 жыл бойы алысқан Кеңес Одағының өзі аусылды еш құрта алмай кеткен болатын. Сіз бес жылда жоямын дейсіз, бұныңыз жөн бе?» – дейді депутат Төлеген Ибраев. Министрдің аусылды айтып, көп қаржы сұрағанын меңзеген болса керек, Төлеген Тоқтасынұлы алдымен қолда бар қаражатты ұқсатып жаратудың қажеттігін алға тартты. «Шығыс Қазақстандағы аусылдың өтемақысы бар, егу жұмыстары бар – 1 млрд теңгеге жуық ақша жұмсалды. Ал егер елден, сол жердің мамандарынан келіп жатқан мәліметтерге министрлік дер уақытында ден қойса, солай болар ма еді? Жергілікті маманның дабылына неге мән бермей, «өзім білемдікке» салдыңыздар. Ақыр аяғы аусылдың ошағын ресейлік туристер жеген кәмпиттің қағазына аудардыңыздар. Бұ қалай?» – дейді Төлеген Ибраев.
Жемқорлықтың бұқаларға қатысы жоқ
Ал тағы бір депутат Мұхтар Тінікеев бюджеттің қомақты қаржыларын «жұтып» жатқан министрлікті «жемқорлыққа белшесінен батқан» деп бір-ақ мәлімдеді. «Соңғы екі жылда Ауыл шаруашылығы министрлігі жемқор шенеуніктер үшін жайлы орынға айналып барады. Ауыл шаруашылығы министрлігі жаппай коррупция министрлігіне айналғандай. 2011 жылы сіздің министрліктің 35 қызметкері сотты болды. 45 қызметкерге қатысты қылмыстық іс қозғалды. 80 қызметкерге жемқорлыққа қатысты тәртіптік жаза бекітілді. Осы айтылғандардың ішіндегі 25-і – басшылар. Бұл қашанға жалғаспақ? Ал не дейсіз?» – дейді Мұхтар Бәкірұлы. Проблеманың бар екенін министр де мойындайды, өйткені ауыл шаруашылығының құрылымы тарам-тарам, бақылау-қадағалау функциялары да көп. Инспекторлар жұмысының регламенті болмауы олардың жөн-жосықсыз тексерісіне де жол ашып отырғанға ұқсайды. Сондықтан да жемқорлық құрамдаспен министрдің қарамағындағы қызметкерлер ұдайы «жолығысып» тұратынға ұқсайды. «Дегенмен күрес ымырасыз. Үкіметке ауыл шаруашылығының барша қызметтерін стандарттауды енгіздік, инспектордың қайда, қашан, не үшін баратыны минөтіне дейін жазылды. Ендігі күні кадрды таңдауда да мұқият боламыз», – деп жауап қайырды министр Асылжан Сарыбайұлы. Дегенмен жемқорлыққа қатысты бұндай жауап депутаттарды еш қанағаттандырмады. «2012 жылдың 1 тамызына дейін «ҚазАгроға» қатысты 45 қылмыстық іс қозғалыпты. Бұншалықты тәртіпсіздікті басқа сыйдыра алмай тұрмыз. Министрлік қайда қараған?» – дейді Ерген Дошаев. Сосын ол еліміздегі мал шаруашылығы соңғы 1,5 жыл ішінде күрт төмендеп кеткенін алға тартады. «Таңғалатын түгі жоқ. Сиыр бұзауын тоғыз ай көтереді, сосын тайынша 18 ай өседі, етті 27 айдан кейін бір-ақ береді. Ал біздің бағдарлама былтыр ғана қолға алынды. Қазір «жұмыс істейтін» асылтұқымды мал басы әкелініп жатыр, іргетас енді қаланып жатыр», – деп шорт кесті министр. Сосын ауыл шаруашылығының басшысы алыстан әкелінген асылтұқымды бұқаның құр жатпайтынын меңзеп, нәтижесі де алдағы уақытта зор болатынына сендіруге тырысты. «Әрине, қағаз жүзінде мал саны төмендегені бар. Бірақ бұл – виртуалды кему. Бұны түсініңіздер», – деді ол.
Айтпақшы, кеше министр Асылжан Мамытбековтің туған күні екен. Дегенмен депутаттардың бәрі министрдің туған күні құрметіне орай жылы шырай таныта алмады. Тіпті кейбір мәселенің ақ-қарасы үшін арнайы комиссия құру керектігін алға тартқандар да болды.