Киік тұяғы тимеген сайын дала азып барады

Қазақстан жер көлемі жағынан дүниежүзінде 9-шы орын алады. Ал еліміздегі жайылымдық жер 118 миллион гектарды алып жатыр. Яғни біздің еліміз әлем бойынша жайылымдық жер көлемі жөнінен 5-ші орын алады екен, бұған далалық экожүйесі сақталған санаулы елдердің қатарында екенімізді қосыңыз.
Ғылыми зерттеулерге қарағанда, жайылымдық жерлер шектен тыс пай­да­ланудан ғана емес, мүлдем пайда­ла­нылмай бос жатқаннан да азып-тоза­ды екен. Жан-жануарлардың тұя­ғы немесе шалғы тимеген шабын­дық-жайылымдықтардағы табиғи өсімдіктер тұқым шаша алмай, шашса да, жерге енгізе алмай, оның есесіне қажетсіз өсімдіктер өсіп шығып, жерге су сіңдірмей, топырағының құнар­ла­нуы­на, өсімдіктер дүниесінің дамуына кері әсерін тигізетіндігі әрі ол жерлер өр­теніп кетуге де бейім тұратындығы әбден дәлелденген.
Жайылымдық жерлерде экология­лық тепе-теңдік бұзыла бастаса, оны қал­пына келтіру өте қиын болады. Ста­тис­тикалық мәліметтерге жүгінсек, мал өнімдерінің 80%-ы жеке аулалардағы қосалқы шаруашылықтарда өндіріледі. Мал басы шектен тыс шоғырланған елді мекендер айналасының жан-жағы сорға айналған. Шаруа қожа­лық­­тарының өзі қысы-жазы бір жерден қозғалмай мал жайып, құ­­дық­­тар­дың, ашық су көздерінің ай­наласын аздырып жібергені де жасы­рын емес.
Ауылшаруашылық құрылымдары­ның пайдалануға алған жерінен басқа, пай­даланылмай жатқан босалқы жер­леріміз де баршылық. Ақтөбе облы­сы аумағының 89,7%-ы, немесе 27 млн гектары ауылшаруашылық алқап­тары болса, осы алқаптың жартысынан аста­мы босалқы жер санатында пайдаланылмай бос жатыр. Бір кем­шілігі бұл санаттағы жерлердегі жайылымдықтардың 8,5 %-ы ғана суландырылған. Басым бөлігі, яғни 82,8 %-ы жер көлемдері аумақты, шалғай жатқан облысымыздың бес — Әйтекеби, Байғанин, Ырғыз, Мұғал­жар, Шалқар аудандарында екен. Бір Швей­царияның өзі еркін сыятын Ырғыз ауданы жерінің жартысы бос жа­тыр. Мұндай босалқы жерлер сана­ты басқа облыстарда да жетерлік.
Мереке ЖҰБАНИЯЗ, Ырғыз-Торғай мемлекеттік табиғи резерваты директорының орынбасары:
— Егер тұяқты жануар жайылмаса, өзінен-өзі азып кететін «Бетпақ» аталып кеткен ұлан байтақ, сайын даламызды келер ұрпаққа қалай жеткіземіз? Біздің ойымызша, оның әзірге бір ғана шешімі бар. Қазақ үшін киелі жануар атанған, аңыз-ертегілеріне, күй-жырларына арқау, даламызға көрік болған киік санын қалпына келтіріп, тұяғымен жерімізді түлету қажет.
Бөкен шөпті таңдап-талғап жейді, қой сияқты түбінен үзбейді, тек жоғары жағы­нан кертіп алып қана жайылады. Көбіне әр жердегі шөпті теріп, жүре жайылады. Сондықтан өсімдіктердің өсуі тоқта­майды, керісінше, тұқымын шашты­рып, оны үш­кір, аша тұяқтарымен жерге енгі­зеді. Ақбө­кендер елсіз жерлерде құрамында ылғалы мол шырынды өсімдіктермен қоректенетін болғандықтан, сулы жерлерден алыс аймақтарда да тіршілік ете береді. Су көзінен ұзамайтын үй жануарлары сияқты емес, жазғы, қысқы жайылым ауыстырған­да мыңдаған шақырымды ерсілі-қарсылы көктей өтеді.
М.Жұбанияздың айтуынша, 90-ыншы жылдардың аяғы, 2000 жылдардың басында киік саны күрт азайып, жойылып кету шегіне жеткен. Зооинститут мәлімет­теріне сүйенсек, 2003 жылы Бетпақдала таралымындағы киіктердің 1,8 мыңы ғана қалған. Кейін ҚР Үкіметі оң шешім қабыл­дап, киіктерді аулауға тыйым салып, бұл шешімді 2020 жылға дейін ұзартты. 2007 жылы Ақтөбе облысынан Ырғыз-Торғай мемлекеттік табиғи резерватын құрып, 763 549 га жерді ерекше қорғалатын таби­ғи аумаққа бөлді. Өткен жылы көр­шілес Қостанай облысының Амангелді және Жанкелдин аудандарында да «Алтын дала» табиғи резерваты ашылды. Қазір Ырғыз-Торғай табиғи резерватының жер көлемін 409 мың гектарға ұлғайту, екі резер­ват аралығынан экологиялық дәліз ашу құжаттары жасақталуда. Бұған қазір резерват қорғауындағы жер көлемі 296 мың гектар болатын Торғай зоологиялық қаумалын қосыңыз. Қаржыдан тапшылық көрмей, жоспарланған шаралар жүзеге асса, Қазақстанның қақ ортасында дүние­жү­зіндегі ауқымды ерекше қорғалатын табиғи аумақ кешені пайда болғалы тұр.
Гүлнұр ОРЫНБАСАРҚЫЗЫ, Ырғыз-Тор­ғай мемлекеттік табиғи резерваты эко­ло­гиялық ағарту бөлімінің бас маманы:
— Резерват ашылғаннан бергі бес жылда Бетпақдала таралымындағы киіктер саны бес есе өсіп, 2007 жылғы 22,8 мыңнан 2012 жылы 110 мыңға жетті. Әлем бойынша киіктердің бес таралымы болса, Қазақстандағы ақбөкен­дердің 80 %-ы, дүниежүзіндегі ақбөкендердің 70 %-дан астамы осы Бетпақдала таралымының еншісінде. Ең бастысы, ел аумағынан сыртқа шық­пай­тындықтан, мұндағы киіктер нағыз қа­зақстандық түр болып саналады және басқалардан дене бітімінің ірілігімен ерекшеленеді.
Өткен ғасырдың басында да бұл жануар биологиялық түр ретінде жойылып кету қаупінде болған. Сол кездері де мүйізі дәрілік шикізат есебінде шетелдер­ге жоғары бағамен сатылған. Өкінішке қа­рай, бір ғасыр өтсе де, киік мүйізінің баға­сы тіпті шарықтап, ақшаға құныққан бра­коньерлер айылдарын жияр емес. Мүйіз киіктің текелерінде ғана болған­дық­тан, олардың ешкілерге қарағандағы үлес салмағы жыл сайын күрт азайып барады. 2012 жылғы мониторингтік зерттеулер көктемгі санақта жазғы жайлауға көршілес Ақтөбе облысының Әйтеке би ауданына, Қостанай облысына кеткен киіктердің текелері күзде екі есе азайып келетіндігін, күйек алдында ешкілерге қарағанда үлес салмағы 3,9 % ғана болатындығын, тиісін­ше ешкілері, негізінен, егіз туатынына қа­ра­мастан, әрбір 100 аналыққа 73 құралай ғана ергендігін көрсетті.
Кешегі кеңес заманында киіктерді аулау­ға үзілді-кесілді тыйым салынып, санын 50-інші жылдары – 900 мыңға, 70-інші жылдары – 1,1-1,2 миллионға дейін арт­тырып, өндірістік деңгейде аулайтын дәре­жеге жеткізген тәжірибесін қазір де қол­дану­ға болады. Қазір де өндіріс ошақ­тары­ның, әсіресе мұнай-газ саласындағы өндірістердің көп ашылуына, автокөлік, теміржол дәліздерінің салынуына байла­ныс­ты киіктердің таралу ареалының қыс­қарғанына қарамастан, Қазақстандағы ақбө­кендер санын 500 мыңға жеткізуге әбден болатынын айтады зерттеушілер.

P.S.
Ырғыз-Торғай мемлекеттік табиғи резерваты – Ақтөбе облысындағы республикалық дәрежедегі халықаралық маңызға ие бірден-бір ерекше қорғалатын табиғи аумақ. Ол  Бетпақдала таралымындағы киіктермен қатар, дүниежүзілік Рамсар Конвенциясы тізіміне енген батпақты сулы өлкені, ондағы қызыл кітапқа енген құстарды да қорғайды. Оны қорғау арқылы Қазақ даласының салқар даласын да қорғайтынымыз кәміл...