Сыр өңірі тұз өңіріне айналып барады

Қазір ғалымдар қазақ жерінің құнары жайлы жиі сөз етеді. Өкініштісі, көңілді алаң ететін жайттар баршылық. Тіпті бүгінгі күні қолға алмасақ, болашақта бас шайқайтын, бармақ тістейтін жағдайлар да жетерлік. Ұланғайыр даланың барлық бөлігі түгін тартсаң, майы шығатын өңір емес. Суармалы егіншілікпен айналысатын аймақтар бар. Ендеше сол жерлердің құнары кеміп бара жатқанына бүгін бей-жай қарап отыруға негіз жоқ. 90-жылдардың басында біздің елімізде суармалы жерлердің аумағы 2 млн гектардан астам жерді құрайтын еді. Содан бері бұл бағытта не жасадық? Кезінде сол алқаптарға мемлекет тарапынан көңіл бөлініп, құнарының кемуіне жол берілмеді емес пе? Қазіргі күні шаруашылықтар жекеге өткеннен кейін оған өз деңгейінде көңіл бөлінбей келгенін бүгіп қала алмаймыз. Әсіресе мұндай көрініс еліміздің Оңтүстігі мен Батыс өңірлеріне тән болып тұр. Алайда дәл осындай жағдай қайталана берсе, жері егін-терімге қолайлы өзге аймақтарда да үлкен проблемаға айналуы әбден мүмкін ғой.
Ғалымдардың айтуынша, қазіргі таңда суармалы жерлердің 50 пайызға жуығы тұз­данып кеткен көрінеді. Бұл дегеніңіз, ел­дегі еңбекші қауымның күні ертең кәсіп­сіз қалуына алып келмей ме? Осындай олқы соғарлық жағдай Африка құрлығындағы мемлекеттердің басынан өткенін көпшілік жақсы біледі. Жер-жаһан жұртшылығы жасыл құрлық атап кеткен Австралияның өзі де сондай келеңсіз көріністі бастан кешіріп жатқанын естіп-біліп жүрміз. Экономика саласының елеулі бөлігін ауыл шаруашылығы құрайтын Қазақстан үшін тұзданған жер­лер­ді сауықтыру мәселесі күн тәр­тібінен түспеуі қажет екені белгілі. Бұ­рынғыдай қашыртқы-дренажды жүйе­лерді жол­ға қоя отырып, жердің құнарының жо­ғал­мауына назар аудару сондай ол­қы­лық­тың алдын алар еді. Әйт­се де, бүгінгі күні бұл бағытта тиянақты тір­ліктің болмауы ел­дегі ағайынды алаң­датып отырғаны жа­сы­рын емес.
Исатай АЛДАБЕРГЕНОВ, ауыл шаруашы­лы­ғы саласының ардагері:
– Бұрындары, әсіресе КСРО тұсында жер­­дің құнарын сақтау мәселесі күн тәр­ті­бінен түсіп көрген емес. Соның арқа­сында қаншама қара жерді аман сақтап келдік. Қазіргі кезеңде де сондай іс-ша­ра­ларды жүйелі жүргізбесек бол­майды. Сыр өңірінде осыдан он жылдай бұрын «Ир­ригациялық және дренаж­дық жүйе­лер­ді жетілдіру» жобасы жүзе­ге асы­рыл­ған еді. Аталмыш жоба­ның бірінші кезе­ңінде жасалған жұ­мыс­тар ин­женер­лік жүйе­ге келтірілген жерді күр­делі тегістеу және қайта қал­пына кел­тіруге оң әсерін жасай ал­мады. Себе­бі, мамандар бұл іске біржола кіріс­педі. Өйткені бұл жұ­мыс­тар бір ғана күріш айналымы айна­ла­сында жүзеге асы­рылған екен.
Ардагердің айтуынша, кезінде Сыр­дария өзені бойында адырас­пан, жыңғыл, жантақ, мия мен жу­сан молынан өсетін, ол шөптердің ара­сында тіпті ірі қараның өзі көрін­бей кететін, қазір сол шөптің бірі жоқ. Осы шөптердің қайта өсіп шығуы үшін дренаж­дық жүйелер арқылы жер бетін жүйелі түрде шайып отыру керек.
Ал қазір Сыр өңіріндегі экологиялық ахуал ешкімге таңсық тақырып емес. Құрлықтың қақ ортасында қоныс теп­кен Арал теңізінің тартылуы елдің ба­сына осындай жағдайды алып келді. Әри­не, су айдыны баяғы қалпына енді келмес. Десе де, тіршілік ауанының сонымен тоқтап қалмасы анық. Адам баласы одан әрі өмір сүруін жалғастыра береді. Экологиялық ахуал аймақтың агроөнеркәсіп саласына ауыр соққы болды. Сыр топырағының құнары кеміп барады.
Бұл жерден несібе терген еңбекші жұрт үшін елеулі қиындықтар тууда. Кезінде инженерлік жүйеге келтірілген алқаптар тұзданып кетті. Бұрын Қызылорда об­лы­сын­да 250 мың гектардан астам осындай жерлер бар болатын. Өкінішке қарай, теңіз суының тартылуы салдарынан 100 мың гектарға жуық алқап қолданыстан шығып қалды. Қазіргі таңда Қазақстан бойынша суармалы жерлердің ауданы бұрынғыдан 1 млн гектарға дейін кеміп кетті. Бұл жер­лер­дің өнімділігі өткен ғасырдағы өнім­ді­лікпен салыстырғанда әлдеқайда кеміп, шаруа қожалықтарының суармалы жер­лер­ден алатын табыстарын төмендетуде. Суармалы жерлердің ауданы мен өнім­ді­лі­гінің кемуі ирригациялық жүйелердің техникалық жағдайларының нашарлап, топырағының тозуына тікелей байланысты.
Дүйсен НҰРЫМОВ, ауыл шаруашылығы ғылымының докторы:
– Теңіз табанынан ұшқан тұз жайылым мен егістіктер топырағындағы тұздың мөлшерін екі-үш есеге дейін арт­тырып жіберді. Ол қалыптасқан гео­эко­логия жүйесін бұзады. Сол арқылы шаруашылықтың дамуына кері әсерін тигізеді. Қазір ол жерасты суларына да кері ықпалын тигізуде. Жерасты суында болатын тұз ауаға көтеріліп, жаңбырмен қайтадан топыраққа сіңеді. Осының салдарынан тұздану процесі екінші мәрте қайталанады. Негізінде, тұзда­ну­мен күресудің жолдары көп. Оның ең басты жолы – егіншілік. Егер оны тиімді жүргізе алсақ, қиындықтың ал­дын алуға жол ашылады. Қазір кейбір кісілер күріш егісінің көлемін кеміту жайын­да пікір білдіріп жүр. Мен оған қарсымын. Қайта күріш көлемін қазір­гі­ден де арттыру қажет. Қазір облыста 70 мың гектар алқаптан 300 мың тоннадан астам астық жиналады. Енді оның көлемін әлі де арттырып, өнім жинауды 500 мың тоннаға дейін жет­кізуіміз керек. Өйтпесек, кезінде қан­шама тер төгілген инженерлік жүйедегі алқаптардан айырылып қалуымыз ғажап емес.
Жалпы алғанда, Сыр жерінің толықтай тұзданып кетпеуін күріш сақтап отыр деуге негіз бар. Расында да, соңғы жылдары түрлі желеумен дария бойындағы басты дақылдың көлемі кеміп барады. Осыдан 15-20 жылдай бұрын оның көлемі 80-85 мың гектарды маңайласа, қазір ол 70 мың гектарға дейін кеміп кетті. Рас, соңғы жыл­дарда дария деңгейі түрліше болып тұр. Бірде өзен арнасынан су аз келсе, келесі жылы қалыпты деңгейді ұстайды. Осының салдарынан басты дақылға өз деңгейінде бет бұруда қиындық туып отыр.
Сонымен қатар ғалымдар жоңышқа егісіне де ерекше мән беру керектігіне тоқталады. Бұл өсімдік түрі жердің құнарын арттырады. Олардың тамыры 5-10, кейде 25 метрге дейін тереңдеп, топырақтағы тұздың мөлшерін кеміте түседі. Ол топырақ құрамындағы қара шіріндіні көбейтеді екен. Өкініштісі, көп жағдайда жоңышқа тек мал азығына тән дақыл ретінде баға­лана­ды. Оны ғылыми тұрғыда бағалауға өз деңгейінде мән беріп жүрген жоқпыз. Осы жағы тұздану мәселесіне зер салып жүрген азаматтарды қынжылтады.
Сондай-ақ бау-бақша дақылдары да тұздануға кері әсерін тигізеді. Алайда бұл бағытта да нақты істер жасалып жатқан жоқ. Оған қоса жүгері егу де өз деңгейінде атқа­рылмай келеді. Бұл дақыл 80-90 күнде піседі. Оның басқа дақылдармен салыстырғанда тұзды жердің өзінде өсу деңгейі 80-90 пайызға жоғары.
Қай кезеңде де агроөнеркәсіп сала­сы­ның алатын орны ерекше. Кезінде бұл сала­ға дұрыс көңіл бөлінбеді. Соның салда­рынан қаншама істің кетеуі кетіп, елдегілердің еңсе тіктеуіне кедергісін келтірді. Қайсыбір жылдарда ауыл ша­руашылығы саласында айшықты істер атқар­ған Сыр өңірінің егін шаруа­шы­лы­ғында осындай қиын жағдай туып отыр. Өкі­нішке қарай, бұл бағытта ғылыми тұр­ғыда ауқымды іс-шаралар атқару әлі күнге дейін кешеуілдеп келеді.