ТҰРСЫН ЖҰРТБАЙ. АМЕРИКА КҮНДЕЛІКТЕРІ

Биылғы жылдың басында үш аптадай Америкада болып қайтқан жазушы, ғалым Тұрсын Жұртбайдың бұл күнделігінің жалпы көлемі – 130 бет. Газеттің мүмкіндігіне қарай, ұзақ күнделіктен тек үзінділер берумен ғана шектеліп отырамыз.

8 қаңтар. 2014. Алматы – Мәскеу – Нью-Йорк.
Міне, ес білгеннен аты әр мез­гіл­де әр түрлі бейнеде:
балалық шақта – радио, газет, оқулықта бұл дүниенің жауы –Америка, яғни, Рейганның сөз­ін тер­іс қаратып қолдансақ «жауыздық империясы» болды;
бозбала кезде – ғылым мен тех­ника­сы қиял-ғажайып деңгейінде дамы­ған, Кеннеди мен Кингтің, Анджела Девис пен Мұхаммед Әли­­дің, әрине, Вьетнам соғысына және қара нәсілділердің теңдік жолын­дағы буырқанысы буырқанған, соны­мен қатар Твеннің, Уитменнің, Лондонның, Фростың, Говард Фас­тың, Хьюздың, Ридтің, Хэмингуэйдің және «Том ағайдың лашы­ғындағы» кейіпкерлер бей­несіндегі адам тағдыры ара­ласқан, Мұхтар Әуезовтің «Америка әсерлеріндегі» әр түрлі қи­сын­дағы «империализмнің» отаны ретінде елес берді;
он сегіз бен жиырма бестің арасында – «айға сапар шеккен», нә­сілдік теңдік жарияланған, «бос­­тан­дық мүсіні» орнатылған, Тру­мен мен Маккартнидің көз­қарас­тарындағы қайшылықтарды аңғарған, Никсонның логикасы тұжырымды сөздеріне таңыр­қаған, Фолкнер, Грин, Ольдриж, Уайт, Райт, Хьюз, Болдуин, Сэлинджер т.б. толып жатқан ақын-жазушылардың шығар­маларындағы әрі түсінікті, әрі түсінік­сіз елді тани бастадық;
жиырма бес пен отыз бестің ортасында – әлдебір ар-ождан, пікір бостандығы орнаған, «жақсы өмір мен ой бостандығын» ізде­ген, «бас асауы» бар адамдар ұмтылған, Никсонның, Рейганның, Бжезинскийдің, Буштың, Кенне­дилердің, тағы да басқа саяси қайраткерлер мен саясаткерлердің көзқарастарын екшеген, көп жайды емеурін арқылы түсінген, СССР-дің өзі «жауыздық империясы» екеніне көз жете бастаған, осы империяның бір­ден бір бәсекелесі және қай жер­де соғыс өрті бұрқ ете қалса, сол жерден табылатын, Брэдбери, Мил­лер, Хэйли, Кинг сияқты ұшқыр жазушылары бар Американы түсінуге тырыстық ;
отыз бен қырықтың ара­сында – жасырып не қылайын, қазақтың ұлт-азаттығы үшін, әрине, Түркиядан кейін, бір дәрмені тие ме деген, 1986 жылы 20 желтоқсан күні Америка­ның Мәскеудегі елшілігіне кіруге сан ұмтылған үміт мемлекеті болды;
қырықтан кейін – беті барын­­ша ашылған, барған сай­ын түсінікті, барған сайын түсініксіз, суыртпағын шығарып, жұмбағын ішіне жұта берген, біздің мүд­демізден көрі өзінің мүд­десін кеуделеген, үнсіз, мысымен басқан аса алпауыт им­перия – тұрқында көрінген елдің де топырағына, міне, табаным тиді.
Сыртқы қуаты үшін емес, ішкі рухани тамыры қызықтырып, бұл ел­ді осыншама ықпалға ие еткен ұлттық рухының негізгі мәйегін түсін­гім келіп жолға шығып ем. Сол үшін де Американың ұлт­­тық кие деп саналатын мұра­жайлары мен ескерт­кіштері, тари­хи орындары, кітап­ханалары (әрине, Лас-Ве­гас, Голливуд, Лос-Анджелес емес) тура­лы тарихи, көркем пайым­дауларды қал-қадерімше қарас­тыр­дым. Сонда маған бұл елдің негізі – о баста дүниенің ырқын өзі­не қаратуға ұмтылған өр рухты, дүние тарихының көне және ертең­гі күнінің ғылыми ойын бүгін іске жаратып үлгеруге тыры­сатын ессіз (алаң­сыз, қаннен қаперсіз, ешқандай қысы­лып-қым­тырулысыз және ашық) жанталасты жанығуға ұйыған сияқ­ты әсер қалдырды. Дәстүрсіз дәстүрлі ұлт қалыптасыпты. Бұл, біз сияқты аз ұлт­тың төбе шашын тік тұрғызатын азамат­тық қоғамның нақ өзі. Әрине, бұл да нәсілдік теңдік орнаған соң ғана толық мағынасына ие болған, тең текшелген азаматтық қоғам. Әрине, әлі де селкеу тоқылған тұс­тары селдіреп тұрған азаматтық қоғам. Әрине, оған көз жеткізу үшін арнайы келудің мен үшін қажеттігі жоқ болатын. Бірақ та өмір бойы өзеурей емексіген елді ішінен бір көргім келген.
Менің Американың ғылым және білім жүйесінен шамалы хабарым бар. Біраз ғалымдарымен, тарих, әде­биет профессорларымен, PhD докторларымен таныс­пын. Бәрі де дұрыс қой. Тек олардың нақты-жөндемі, яғни бір ғана саланың бір ғана мәселесіне бейімделген тар шеңберлі (узкий специальность) мамандануына қарсымын. Бұл техника, жаратылыстану саласында дұрыс шығар. Мың бұранданың бір түрін игеруге қолайлы әрі тез. Өзге тетікке уа­қыт шығарып жатпайды. Өзге бұран­да – өзгеше инженерлік шешім күтеді. Ал әдебиет пен тарихта, өнер­тануда, саясаттануда бұл мүлдем сауат­сыздыққа әкеледі. Бейжің ұлттар универ­ситетінде дәріс беріп жүрген кезімде америкалық, австралиялық, ағылшындық, канадалық оқыту­шылармен анда-санда сұхбаттасып тұрдық. Сонда ағылшын, канада, австра­лия, америка әдебиеті тура­лы пікірлерін сұрағанымда бір оқытушы Шекспирдің «Гамлеті» мен «Отеллосына» жауап бере алмады. Өзін «Макбеттің» маманымын деп түсіндірді. Ал австралиялық ханым XX ғасырда әлем мойындаған австралиялық Алан Маршаллды біл­мейтінін, барған соң міндетті түрде оқитынын айтып, кешірім сұрады.
Міне, «ықшамдалған» жөн­демі мамандықтың кемшілігі ос­ын­­­да. Ал, Қазақстанның, тіпті Ресей­дің жағдайында бұл мүлдем кері­бақ­қандық. Немістік білім жүйесі қолайлы. Сондықтан да американдық, іші­нара еуропалық жоғары білім жүйесін қабылдамаймын, қабыл­дағым келмейді де. Әрине, бұл сұрағыма жауап аламын, кеше­гі айтылған «Отыз үш!» цифры­ның құпиясын табамын деп дәмелен­беймін. Жол басқа, жора басқа. Мен тек баласы мен шағасына ілескен еркін­басты жолаушы ғанамын. Кіші қызым Назым Нью-Йорктегі Колум­­бия университетіне үш айға, PhD докторлығының ғылыми тәжіри­бесінен өтуге, кітапханасында іздестіру жұмысымен айналысуға келді. Емшектегі төрт айлық Тоқбала (Тәмина) жиенім бар. Әмина соны бағып-қағады. Алма он бес-жиырма күн соған қарасады. Мен Алманың ағылшыншасы мен жамбасақысыз тегін баспананы пайдаланып, көңілім соққан қалалар мен мұражайларды, кітапханаларды, көрмелерді, театр­ларды көрмекпін. Қаншасын көріп, түсініп, сіңіре аламын, Алла білсін. Ойымда:
Нью-Йоркте: Колумбия универ­ситеті, метрополитен мен жара­тылыстану мұражайлары, Манхэттен (үндіссше «Қыратты арал»), гарлем, қытайкент, бостандық мүсіні, орыс орамы, театр, университет кітап­ханасы, өнер мұражайы;
Вашингтонда – Джордж Вашинг­тонның ұстыны, Смитсон мәдени мұражайлар жүйесі, соның ішінде байырғы америкалықтар (үндістер), аэронавтика мен ғарыш, көркемөнер мұражайы, әрине, Капитолий, Ақ үй.
Филадельфиядағы – Тәуелсіздік алаңы, Франклиннің және Оңтүстік пен Солтүстік әскерінің бітім мұра­жайы;
Бостонда – Кембридж және тех­но­логия университеттері, Плимут мүйісі.
Әрине, Ниагара сарқырамасын, Ұлы каньонды, Калифорнияны, үн­дістер штатын көргім келеді. Бі­рақ, біріншіден – қыс, екіншіден – қашық...
9 қаңтар, 2014.Нью-Йорк.
Гарлем.
Бүгін таңғы сағат төртте ояндым. Кеше титықтап келіп ерте жатқам. Енді Америкадағы, яғни, Нью-Йорк­тағы алғашқы күннің әсерін қағазға түсіріп отырмын.
Қанып шәй ішкен соң, осында өтетін он бес күннің ойша жасалған кестесін хаттап, саяхат үшін бізге қолайлы қаланың Атлант мұхиты жақтағы мүйісіндегі Брайтон бичтегі орыс орамына тарттық.
Брайтондағы метро негізінен жер үс­тінде. Жол үш қабатты үйлердің үстімен өтеді екен. Сондықтан да Ақмоланың ескі орамындағы жатаған жер үйлердің шатырының үстімен жанап өтіп бара жатқандайсың. Шаһардың көне және темір жол маңы Ресей мен біздің вокзалдардың маңындағыдай шашылған қағаз, қаптамалар, қиқымдар. Бруклин, Манхэттен көпірі көрініп отырды. Үйреншікті орыс тілі, орысша маңдайшалар мен жарнамалар қылаң беріп еді, бара-бара қазақша мәтіні жоқ Астананың көшесі сияқтанып кетті. Мұнда да эскалатор, лифт жоқ екен. Тоқбаланың бесікарбасын баспалдақтан көтеріп жүруге тура келді. Сүйсінгенім, орыстілді «орыс жігіттері» тар баспалдақтың өзінде бізді сығылыстыра қағып-соғып өтіп жатқанда, анадай жерде тұрған жап-жас зәңгі жігіті жүгіріп кеп бесікарбаны көтерісіп, төменге түсірісіп тастады. Мәдениет пен кішіпейілділік және өркөкіректік пен кеспірлік – адамның тегінен, тәрбиесінен-ау!
Көшеде иығы түсіңкі, басы ең­кейіңкі, жүрісі сылбыр, көздері мұңлы, айналасына сондай үмітсіз немқұрайлылықпен қараған шал-кемпірлердің көбі қоларба итерген (сүйреген емес). Мүттәйім тартқан егделердің көзі мен мұрнынан, бет әлпетінен Америкаға тумысы тыс туыс екені бірден аңғарылады. Бізге таныс «танау» бұл. Тек мында кере­нау, ал бізде мәймөңкелі, мәдениетті, ылдым-жылдымы көп сияқты көрінетін еді. «Калинка», «Сковородка», «у Татьяны» деген аспұзылдар мен дүкендерді көзден өткізе отырып «Русские турыға» жеттік. Мұндағылар өзіміздің Катя, Валя, Галя, Маялар. Филадельфияға – Американың Бейбіт келісімі жария­ланған шаһарға, Вашингтонға – мұражайлар шоғырын көруге, Жаңа Йорк­тің ішін аралауға тапсырыс бердік. Назым мен Әминә алдын ала ақшасын төлеп, түбіртегін алуға қалды. Алма, Тоқбала үшеуі­міз көшедегі күншуақта арқа қыз­дырып, өткен-кеткенді көзбен шол­дық. Жүргіншінің бәрі де орыс­ша сөйлейді. Жарнамалар да, маңдай­шалардағы жазулары да орысша. Бұл арада өмір сүру – бізге де, ал біз­дің қара орыс­тарымызға тіпті де қиын соға қоймас. Бір-екі орыс кемпірі менен сағат сұрады. Ол да бізге таныс тәсіл. Танысудың, тілге тартудың сыл­тауы. Бірақ шүйіркелесе алмадық. Дүкен, шеберхана, шаш­тараз­дарының, аспұзылдарының бәрінен кәдімгі орыстың ашық-шашық жайбарақаттағы байқалады.
Атлант мұхитының жағалауына – жаға­жайына бардық. Алып айдын, алыс көкжиек, шексіз кеңістік. Кең даланың кеңістігі көз алдыңа келеді. Орыстар бұрын демалыс аймағы болған осы жағалау үшін мекси­калықтармен жаға жыртысып, ұзақ жылдар бойы қырқысып, ақыры оларды Бруклиннен – Манхэттенге көшіріпті, ал қытайлар өз кезе­гінде Манхэттеннің төменгі мүйісі­не шоғырланған зәңгілерді жоғарғы Манхэттенге – Гарлемге ығыстырып, қытайкентін құрыпты. Бұл ауыс-күйіс өткен ғасырдың жет­пісінші жылдарынан бастап жүріпті. Алғашқы қоныстанушылар украин­дықтар екен. Сондықтан да әуеліде Брайтон бич «Кіші Одес­са» деп аталыпты. Қазір «Кіші Ресей» делінеді. Түсінікті. Алыстан Стейтэнд айленд аралы мұнартады. Жаға­жай ұзақ әрі кең. Құмы майда, жиегінде тақтай төселген тақта жол. Әрі серуенге, әрі жүгіруге қолайлы. Дене тәрбиесімен айналысып, жат­тығып жүргендердің ішінде, О, Алла, қазақтар да кездесті. Балаларға сәлем­десті. Маған бетпе-бет келе алмады. Өздері сондай жасқаншақ, мүттәйім. Қазақстанда жел керіп жүрген кеудесі қабысып, мұнда өкпесіне өкпесі жабысып қалған. Сырт айналып кетеді. Құдай біледі, көше сыпырушы, ыдыс-аяқ жуушы, түнгі қоқысты тазалаушы, ары кет­кенде жүкші болып істейді. Оның мұндағы сыбағасы сол.
Не ғып жүргендер екен? Осынау мұңлы «бұрынғы орыстарды – бола­шақ америкалықтарды» мұнда не айдап келді, қандай болашақ күтіп тұр, шал-кемпірлерді әке-шешесі көмілген топырақтан ажыратып әкелген қандай арман, қандай мақсат, қандай тағдыр? – деп, соны түсінуге тырысып ем. Бірақ бұлар – адасқан қаздар емес. Қағынған қаздар.
Сөйтіп тұрғанда сондай таныс бет пен көз қасымнан көз қиығын тастап жүгі­ріп өтті. Қайық аузын көріп, кері қайтқанымда тағы да қарсы алдым­нан шықты. Көлденеңдей беріп: «Ассалаумағалейкум!» – дедім. Кілт тоқ­тап, күліп: «Здраствуйте! Я – калмык! Знаю, что вы казах», – деп қайырыла кетті. Шатастыратындар көп екен. Қазақ пен қалмақтың туыс екенін интернеттен оқып біл­генін, Петербургта қазақтармен аралас­қанын айтты, мұнда осындағы ұлы­мен бірге тұрғанына үш-төрт жыл болыпты.
– Жағдай түзелді ме? – деді.
Әрине, күншуаққа шыққаны­мызды айттым. Қалмағым осын­дағы кеңес мұқажирларына тән жас­қаншақтықпен, өздерінің қалін сұратып үлгертпей қоштасып үлгерді...
Брайтон бичтен өте ауыр ой жамы­лып, аралға – Манхэттенге бет алдық...
... Бәрібір бір түсініксіз алаң көңі­лімде қалды. Ертең тағы келемін. Біздің саяхат кіндігіміз осы Брайтон жағалауына байланды. Әр жолы осы Брайтоннан – Вашингтонға, Филадельфияға аттанамыз. Мүмкін сонда мазалаған суыртпақтың бір ұшығын ұстармын... Айтпақшы, көпір сияқты биікте орналасқан метроға бесікарбаны көтеріп шығару­ға ұмтылып едік. Егде тартқан қария ақырын ғана: «Келесі есікте эскала­тор бар», – деп күбірледі де жүре бер­ді. Міне, бұл да кішіпейілділік. Бұл жолы зәңгілер кездеспеді. Олар бұл жақта аз екен. Латын амери­ка­­лықтардың сарқыты да си­рек. Мұндағы тұрғындар өздерінің шық­қан тегін, қоныс аударған себебін, қазіргі кәсібін айта-айта жалығып, елді еске алып, көңілін бұзғысы келмегендіктен де, шүйіркелесуден бойларын сырт тартатын сияқты.
Брайтон бичке жаңа қоныстанған «жаңа орыс» «ескі орыстан»:
– Америкаға келгеніңе жиырма жылдан асты. Неге ағылшынша білмейсің? – деп сұраса:
– Сол Америкаңды әлі көргемін жоқ. Қалай үйренемін депті, – дейді.
Осы халықтық қалжыңда Брайтон бичтің тұйық тұрмысының барлық астары емеурінмен толық жеткен.
Америкамен, яғни Нью-Йоркпен, байырғы үндістердің тарихымен таны­су үшін бүгінгі күннің екін­ші жартысын Манхэттеннің теңізге мұрынын матырып тұрған мүйісін­дегі бұрынғы кеден үйінен – қазіргі америкалық үндістердің мұра­жайынан бастауды мақұл көрдік. Мұнымыз ақыл болған екен. Кейін білдік. Барлық тарих осы мүйістің тоқымдай тұмсығынан басталыпты.
Үндістердің аң қағатын аралына алғаш голландықтар ат басын 1620 жылы тіреген. Қыратты, ойлы-қырлы, табаны көктасты қоныс. Бір жағынан Истривер, екінші жағынан Гудзон (Хатсон) өзені өтіп, мойнақтан аралдың мойны үзіледі екен. Осы тулақтай мүйісті Петер Минейт 60 гүлденге, яғни, 24 долларға сатып алыпты. Қазір Манхэттенді сатып алу үшін ешқандай ноль жетпейді.
Жиырма төрт долларға сатылуы­ның себебі: ол кезде үндістерде жерге жеке меншік жоқ. Бәрі ортақ әрі олар мына ұзынтұра сарылар аң аулауға рұқсат сұрап тұр деп түсін­се керек. Сол доллардың өзін ақшалай емес (құр қағазды қайтсін!), шорым-борымға, әшекей-үшекейге, қақы-лұқыға айырбастапты. Менің ойыма Л.Толстойдың жерін бәске сал­ған башқұрт туралы әңгімесі мен қазақтан бір өгіздің терісіндей жер сұрап, оны қайыс етіп тіліп, ат шаптырым жер алған Петка мұжық жөніндегі тәмсілі еске түсті. Қайран аңғал да саңғал, жылтыраққа құмар көшпелілер-ай! Түйреуішке туған жеріңді айырбастағаның – қай сорыңа бастағаның еді. Отарлаушының обыры – ортақ, өңеші – аран. Біз де тағдырдың осы тәлкегіне түстік-ау!
Жортуылшы неміс Риддерге Көк­тасты көрсеткен қазақ, Екібас­тұздың көмірін жер бетіне қазып шығарған тышқанның інін көрсеткен Қосым Пішенбаев, Қарағандыны күлдібадамға айырбастаған Темештің телімшісі, сенің әлгі үндіден қай саңлауың асып тұр? Елу жыл өтпей елдерің де, жерлерің де басыбайлы болып шыға келді. Өз байлығың – өзіңді тұншықтырып, өз қорғасының – өзіңе оқ боп атылып, өз көмірің – өзіңнің өзегіңді өртеді.
Темірді алғаш қорытып, үзең­гі, ауыздық жасаған түркі қауымы­ның санасы сол ауыздықпен ауыздық­талып, үзеңгіге асылып қалды-ау. Біз қазір де 60 гүлденге сатқан үндіс­терден де сорлы сияқтымыз. Біз бүкіл байлығымызды, жердің ас­тын да, үстін де, аспанын да сатып үлгердік-ау.
Қазір әлгі әшекей-үшекейші Пет­ка (Петер Миней) бізге қарағанда Маңа кетті – маң жолын, аң жол­ын тым қымбатқа сатып алған сияқты көрінеді. Өйткені бар-жоғы, ұзын­дығы – 20, ені – 3 шақырым көктасты аралдың мүйісіндегі тоқым­дай ғана жер ғой алғаны. Ал осын­ша көлемдегі бір ғана бұрғының көмейінен миллион баррель «қара алтын» сорып жатқан «қауғаның» қаншасы мойнын қылтыңдатып, мұнайды қылқылдатып жұтып жатыр десеңші!
Шын мәнінде, алқақотан отыр­ған бір ауылдың көлеміндегі жер­ге орналасқан қамал Жаңа амстердамдықтардың (қала әуелі со­лай аталған) жанын алып қалып­ты. Бұл араға Александр Хамильтон кеден орнатыпты. Осы Бэтер парктен 8 миллион адам өтіп, амери­калық азамат атаныпты. Бұл – бақыттың да, қасіреттің де кедені болды. Кеденнен: 1.Түрлі жұқпалы аурумен ауырғандар.2. Қылмыстылар.3. Қызметке жарамайтындар (негізінен ирландықтар) құрлыққа жіберілмепті.
Мұхиттың ортасындағы шағын аралдағы Бостандық ескерткіші қо­л­ын көкке көтеріп асқақтай көрініп тұр. Сонымен қапталдасқан Эллис аралындағы кейіннен салынған кеденнен 12 миллион адам, өсімімен санағанда қазіргі америкалықтардың үштен бірі өтіпті. Алғашқы америка­лықтардың ұрпақтарының күшімен мұнда ұлттық мұражай ашылыпты. Осы мүйістегі «Роденді еске алу» деген Америкаға ұмтылған қоныс­тандырушыларға арналған, әр нәсілдің қасіретін бедерлеген ескерт­кіш жан тітіркентеді. Олар мынау мұхиттың ар жағындағы барлық қасіретті теңіздің суымен қоса сар­қып тастап шығып келе жатқан жан­кешті азап бурлактары сияқты. Сұсты да жанкешті!
Америкалықтар мен ағылшын­дықтардың соғысынан кейін Жаңа Амстердам – Жаңа Йорк (Нью-Йорк) деп өзгертіліпті. Сонымен жаңа құр­лықтағы жаңа ағылшын тілді Америка қалыптасыпты.
Міне, осыншама кіріспеге негіз қалаған америкалық үндістердің мына мұражайы – сол кездегі кеден ғимараты екен. Бұрынғы ғимарат екі рет жаңартылыпты. Талай меке­менің аты маңдайшасына ілінсе де (негізінен қаржылық, кедендік), ең соңында, кезінде этнограф Джордж Густав Бетвэин (1897-1957) жинаған 14 000 экспонатты каталогқа түсіріп, ретке келтірген екін­ші бір этнограф ғалым Кевин Ковердің күшімен 1989 жылы ежелгі тұрғын­дарға құрмет ретінде мұражай болып ашылыпты. Ғимаратта сегіз бұрышты оюға құрылған орталық күмбез – дүниенің сегіз тұсының тұтқасын ұстаған кормалды құдіретті білдіреді. Мұнда өткен және осы ғасырдағы үнді суретшілерінің абстрак­тілі суреттері ілініпті. Маған: тәңір­лік философияның негізін кеңіс­тікпен астастырған үш сатылы әлем бейнеленген (1.Аспан – мықан аға­шы – самұрық құс; 2. Адам – құт – жеміс; 3. Жерасты дүниесі – балық – кит) көлемді полотно мен кесінді ағаштардан түйілген қима үлкен әсер етті. Үндістердің көне және қазіргі заттай айғақ мұраларын ынтызармен қызықтадым. Солардың ішінде қазір де тоба мен хакастарда (ежелгі татарлар мен қырғыздар), башқұрттарда, жақұт­тарда (сахалар), алтайлықтарда, бұрынғы қазақ даласында кездесетін ағаш пәңгілер (ағаш әруақтар) мен тоқылған алашалар, басқұр мен боқшалар, тұсшілтерлер көзге сондай жылы ұшырады. Саптама бай­пақ киетін бізге тізеқап та жат көрінбеді. Америкамен танысуды осы мұражайдан бастағанымды кәдімгідей көңіліме місе тұттым.
Үндістер мұражайында кино­фото залы бар. Онда Американың қос құрлы­ғында сақталып қалған барлық үндіс тайпаларының тарихы мен этнографиясы тура­лы деректі, ғылыми-көпшілік фильмдер тұрақты түрде таңер­теңнен кешке дейін үзбей көр­се­­тіліп тұрады екен. Бұл да тәжіри­беге асырар, қаражатты қа­жет ететін іс.
Әттең, осы кеден ғимаратының сәулетіндегі тұспалдар мен ныс­пылы (символды) ою-бедер­лердің астарын ашып түсіндіретін ақылы ақыл иесі кезікпеді. Танымы абстрактілі символға құрылған елді, символ тілін түсінбесең – түсінемін деп талпыну жай ғана ермектің еншісі.
Оған дәлел: мұражайдан елу қадам жердегі Гринбаулинг паркін­де (бізше, ортасында дөңгеленген қауызы, 5-6 ағаш орындығы бар алаңқай) тұрған, қола мен қалайыны, мысты тотықтырып құйған сарғыш түсті алып бұқа­ның мүсіні. Бұқа деп осыны айт! Құйрығы аспанға шаншылып, алаңға ту сыртын беріп тұр. Сан еттерінің бұлшықтары білеу-білеу, жауырыны, қол еті, мойы­ны да буылтық-буылтық. Мұқым денесін күш буған. Артқы екі аяғымен талтая жер тіреп, алдың­ғы екі аяғымен ілгері ұмты­лып, шаңырақтай мүйізі көкке шаншы­лып, екі көзі аларып, ауызын аша өкіре шабынып тұр. Алды-арты толған адам. Бұқаның мүйізін, не дорбасын ұстап суретке түссең, сөзсіз саған дәулет қонады, еркектік күшің артады, үйленесің, қалыңдығың ұл туады-мыс. Мұндай дәмелі істен кім дәмелі емес. Рәсімінің бәрін орындап шыққан соң, енді осы құтты бұқаның тұспалын білуге аңысым ауды. Қанша айтқанмен, менің түпкі аталарымның киесі – тотемі Бұқа ғой. Көне түркілер, оны Өкіреш деп атаған. Келбұқа, Кетбұқа, Есенбұқа, Тайбұқа­ларыңыздың киесі емес пе? (Әзіл деп есептеңіз). Содан осы маңда қандай масондық мекеме бар, ескерткішті салған кім, қашан – деген сауалдарға шым-шымдап жауап іздедім.
Сөйтсем: бұл ара – атақты Бро­двей көшесі басталатын №1 қазына үйі мен Нью-Йорк брокерлер ғимаратының түйісетін тұсы екен. Осы арадан арқан тас­там жерде Морган тізгін тарт­қан, Рокфеллер жүгенін салған, Трамф ертоқымдаған – масон көсем­дерінің ғимараты мен қар­жы орталықтары, банкілер орна­ласыпты. Рокфеллердің мұнай банкісі, «Титаниктің» жолаушы­ларына билет сатқан касса ғи­мараты, тағысын тағылардың бәрі осы маңда. Ал бұқаның қасын­да дүние жүзіндегі бағаны рет­теп отыратын, не көтеретін, не түсіретін нарық кеңсесі тұр екен. Бұлар: аюлар және бұқалар боп екіге бөлінеді екен. Бірі – бағаны көтеруге ұмтылады, екіншісі – түсіруге тырысады. Мынау соның Бұқасына – бағаны түсірушіге көрсетілген тағзым болып шықты. Дұр-рыс! Ең қызығы әрі сөлекеті – бұқаның дорбасын сипасаң өлшеусіз дәулетке кенелесің. Жап-жас бүлдіршін қыздар да қысыла-қысыла сипап жатыр. Ал жапон мен қытай қыздары шімірікпестен қос қолдап қысып ап, сауатын адамша, тартып-тартып қалады.
Бұл мүсінді осыдан бес-алты жыл бұрын Артур Де Моника деген француз мүсіншісі өз қаржысын (36 000 доллар) жұмсап, осы араға рұқсатсыз қойыпты. Қала мэрі алдырып тастапты. Алайда екі-үш күннің ішінде, «дәулеттің дорбасын» сипап үйренген және ақшаға ерекше жақын Нью-Йорк тұрғындары мен қызыққұмар саяхатшылар ереуілге шығып, ескерткішті тығып тастаған жерінен алдыртып, осы араға қайта орнатыпты.
Сөйтіп, жоқтан жаңа дәстүр, наным қалыптасыпты. Қазір Нью-Йоркке келетін 60 миллион саяхатшы, оның 40 миллионы америкалықтар, сары мыс бұқаның дорбасын бір сипап өтеді. Сөйтіп, бұл бұқа қазір кәдімгідей ең тартымды құндылықтың біріне айналыпты.

turkystan.kz