Абай – жеті қазына иесі

Қазақтың төрінде де, одан да бұрын санасы мен жүрегінің төрінде тұруға әбден лайық бірден-бір тұлға болса, ол – Абай. Биологиялық ғұмырын сонау ХІХ-ХХ ғасырда сүріп кетті деген жаратылыстың кейбір шарттылығы болмаса, Абай әлі күнге тірілерден де тірі. Ақындығы, хакімдігі, даналығы, болыстығы т.б. қырлары өз алдына, Абай қазақтың басқа ешкімге ұқсамайтын ерекше қырларымен астасып, біте қайнасқан кәсібі, машығы, атап айтқанда, аңшылық, саятшылық, атбегілігі жағынан да алда болған. Бір сөзбен айтқанда, Абай – нағыз ерге тән жүйрік ат, қыран бүркіт, берен мылтық секілді жеті қазына иесі, сегіз қырлы, бір сырлы жан.

Дүниенің бір қызығы – қыран бүркіт...
Абайдың көзі тірісінде жарық көрген шы­ғармалары қатарында «Шоқпардай кекілі бар, қамыс құлақ...» және «Қан­со­нар­да бүркітші шығады аңға...» деп бас­та­ла­тын екі өлеңі де – ғылым үшін аса қымбат нұсқалар. Абай өз кезінде аңшылық қылу, бәйгеге ат қосу, палуан күрестіру, қаршыға, лашын салғызу, жүйрік ат сақтау, қасқыр соқ­қызу сияқты дүниелерді басынан өт­керді. Жасынан аңға құмар Құдайбердінің қыс­­тауы тау ішінде болғандықтан, ол Абай­ды ертіп алып, «саған көрмеген қызығыңды көрсетейін» деп, тауға бірге алып шығып, бірнеше күн аңшылық құрады екен.

Абайдың аңшылығы, саятшылығы жө­нін­де ұлы Тұрағұлдың, Мәдиар, Қатпа, Әр­­хам естеліктерінде сақталған. Абай мұ­ражайының қорындағы осы деректер жайында бізге мұражай директоры Жандос Әу­бәкір айтып берді.
Жандос ӘУБӘКІР, филология ғылымының кандидаты, доцент:
– Тұрағұл өз естелігінде: «Бір ғадаты жақсы атқа, қыран құсқа құмар еді. Өзі екі-үш жыл салтанатын келістіріп, құс бәй­гелерін, мергендерін сайлап, құс са­лыпты. Балаларының әрқайсысына құс сал­ғызды, бірақ ұзақ уақыт құсшы бол­ға­н жоқпыз. Біреудікін алып, біреуге са­пырып отырады. «250 ша­малы құс қо­лыма келіп-кеткен шығар. Тулақтың шолағындай құс көргенім жоқ», – деп айтып отырушы еді... Өз атымды өзім мі­немін, өз құсымды өзім саламын деп, ат пен құс секілді асылы бар кісі қаптал сеніп отыра алмаушы еді», – деп айта­ды. Бәшей, Мыбанбай, Қоржанбай дей­тін кісілер – Абайдың ұдайы сал­бу­рын­ға ертіп жүріп, аң атқызатын мер­ген­дері де, Тұрғанбай деген саятшы – үнемі Абайдың өз құсын ұстайтын құсбегісі.
Салбурынға шыққанда Абай со­ғы­мын, ат-тонын, жолдастарын сайлап алып, бірер айға тұтас кетеді. Саятшы іні­лері, туысқандарымен бір қос емес, бір­неше қос болып шығады. Кейде түлкі жүретін, ел арасындағы қиын тау­лар­ға барып та, құс салады.Мұндайда кө­бірек баратыны – Сыбан жеріндегі Ар­қат тауы. Бір рет сол Арқатқа Жи­рен­ше екеуі құс сала барады. Қастарында атақты саятшы жігіт Абылғазы бар және Абайдың құсбегісі Тұрғанбай болады. Абай өзі де құстың сынын, бабын жақсы білген.
Ал Абай заманында бүркіттей текті құс­қа ие болудың өзі арзан тұрмаған, де­рек­тер­ге жүгінсек, «ХІХ ғасыр соңында бүр­кіт­ алғырлығына қарай түйе бастатқан то­ғыздан бастап, бес-алты түйеге тең келген. Шу мен Сырдарияда – бес-алты түйе, қар­шы­ға мен сұңқар бір-екі түйеге баға­лан­ған. Семей гу­берниясында жақсы бүркітке 250-300 сом немесе 1000 (мың) бас қой берген»  (Б.Хинаят пен Қ.Исабеков «Саят­шылық». – «Ал­матыкітап» баспасы, 2007 ж.). Ұлы Абай­дың Көкшегір, Қара­шо­лақ деген бүр­кіттері болған. Сол Қара­шо­лақты ұлы ақын Тулақ деген кісіден он шақты ірі қараға са­тып алған. Шыңғыс тауы­ның етегінде құс­бе­гілік жасап, сал­бурынға шыққандағы ұлы ақынның күйт­тегені өз жан рақаты ғана емес, қазақтың осындай тектілігінен ажы­ра­май, саят­шы­лы­ғын дамытып, жас ұрпа­ғы­на мұра болып қалуына бар жанын салу еді.
«Шоқпардай кекілі бар, қамыс құлақ»
 «Аттың сыны» – жаратылыстың жанды бір бейнесі болған бәйге атына арналған өлең. Барлық сыны сырт сымбатынан көрінетін көліктің жайын кекілі, құлағынан бастап қолмен қойғандай етіп шебер баян­дап шыққан Абай әсіресе бәйге аты­ның мүсінін сынауда үлкен білімділік, бай­қампаздық танытады. Ол әрі шебер ақын болудың үстіне, аса білгір саятшы, атсейіс сыншы болып шығады. Аттың бар мү­сінін сынап шығуда, әсем жырмен, үлкен ше­шендікпен шебер сыпаттауда ақын қазақ тілінің осы жөніндегі мол байлығын да танытады.

Ахмет ТОҚТАБАЙ, тарих ғылымының докторы, «Қазақ жылқысының тарихы» кітабының авторы:
– Аттың сыны дегеннің өзі – қазақ хал­қының интеллектуалдық өнерінің үлкен бір саласы. Атақты сыншылар сәй­гүлікті құлын кезінен танып-білген. Осы ат сынына байланысты қазақта 200-ден астам сөз бар екен. Мен оны өзім арнайы өз еліміздегі, ше­кара сыртындағы ағайындар арасын да аралап жүріп, көнекөз қариялардан жа­зып алдым. Мысалы, бір ғана бастың сыны 25-тен асса, одан бөлек құлақ сы­ны, омырау сыны, белі, мінезі т.б. бар. Бұл өзі – тұтас бір ғылым. Ал ат сыны жай­лы алғаш қағазға басылған тер­миндер, біріншіден, батырлар жы­рын­да, жы­раулар поэзиясында, содан соң, әрине, Абай өлеңдерінде кез­деседі. Абай­дың «Аттың сыны» өлеңі мен Нұр­ту­ғанның өлеңдері – ат сыны жайлы туын­дылардың шоқтығы биік эта­лоны.
Абай – тоғызқұмалақ ұйытқысы
Қазақы дүниетанымға баулып, қазақша ой­лауға үйрететін интеллектуалды спорт­тық ойындардың бірі – тоғызқұмалақ, сондай-ақ дойбы да қазаққа жат болмаған. Де­рек­тер дойбының жалпы қазақ жеріне 1740 жылдар шамасында келгенін айтса, Абай­дың атасы Өскенбай, өз әкесі Құнан­бай­, сондай-ақ атақты Кемпірбай ақын және олар­дың көптеген замандасы дой­быны құмарта ойнағанын нақтылайды. Абайдың Жидебайдағы мұражайында ұлы ақынның дойбысы әлі күнге дейін сақтаулы тұрғаны ақынның ата жолын тәрк етпей, осы ойынды өзінің де ойнағанына нақты дә­лел бола алады. Абай заманында тоғыз­құ­малақ пен дойбының ерекше даму дең­гейіне кө­те­рілгендігі жөнінде Абай елінің ақсақалы, шежіреші, этнографы Молдабек Жан­бо­ла­тов былтыр ақынның 165 жылдық ме­рей­тойында сөйлеген сөзінде айтып өтіп еді: «Көрпебай Боранбайұлы деген адам дой­бы, тоғызқұмалақ ойындарының өте үлкен ше­бері болыпты. Ол кісінің бұл өнер­ге беріл­гені сонша, тоғызқұмалақтың тақ­та­­сын қанжығасына бөктеріп алып, ел ара­лап жүріп ойнайды екен. Тіпті бір ай­налып, өз ауылының маңына келгенде: «Біздің үй аман ба? Мал-жан аман ба?» – деп жолай кез­­дес­кен ауылдастарынан сұрап, аман­дығын білген соң, әрі қарай ел аралап кете береді екен. Сондай-ақ Абай өмір сүрген тұста, одан бұрын да Қарабас деген бір атаның ауылы еңбектеген баласынан еңкейген кәрісіне дейін дойбы ойнаған. Ол ауылдың дойбы ойынына жетік болғаны сон­шалықты, ат үстінде келе жатып, «сен ұзын жол жүр­дің», «мен қос үйге қойдым» де­ген­дей ауыз­ша ойнайтын дәрежеге жеткен. Ал Абай сол өнердің жанашыры, қол­даушысы, де­меу­шісі болған екен.

– Жалпы, Абайдың тоғыз­құ­ма­лақ­шы­лы­ғы туралы бізге ақынның шәкірті Көкбай Жа­­на­тайұлының жазбалары арқылы жеткен, – дейді Абайдың «Жидебай-Бөрлі» қорық-мұражайының директоры Жандос Әу­бә­кір. – М.Әуезов бастаған Абай өмірін зерт­теу­шілер де ақынның тоғызқұмалақты аса құмарта, шебер ойнағанын жазады. Ақын үшін тоғызқұмалақ шығармашылық ша­быт­тан сәл тыныс алудың, көңіл бөлудің бір түрі сияқты болды. Ол – тоғызқұмалақты кім болса сонымен ойнамай, шебер ойын­шы­ларды ғана таңдаған. Сол шеберлер ойынын жалпы жұрт қызықтайтын жүйелі жа­рысқа айналдыра білген. Ақынның немере інісі, өзі де Абайдың тоғызқұмалақ, дойбы мектебінен шыққан Әрхам Ыс­қақ­ұлы естелігінде: «Аздап қолы босағандай болған соң, Абайдың алданышы – қазақ­тың ұлттық ойыны тоғызқұмалақ, дойбы ойнау. Бұрыннан ойыншы деп атақ алып жүрген Көтібақтан Көрпебай, Күду, Ма­май­дан Сымағұл дегендерді шақырып алып, ойын әдісін үйренеді. Өзі ғана үйреніп қоймай, інісі Ысқақты, ағайыны Ыры­сал­дыны, Мұхаметжанды, көршісі Текжан, та­ғы бірнеше жасты қатыс­ты­рып, күні-түні бас алмай ойнайды. Бұл ойын –  бұрынғы елдің ұсақ өсегі, өтірігінен басқаша бір думан, сауық. Бәсекелі жарыс, өнер та­бар­ мектеп сияқты болып біреуден бі­реу­ге тарайды. Жастардың ынтасын аударады», – деп ақын ағасының шебер ойыншы бол­ғандығын айтады. Ойын барысында әзіл-оспақ, әңгіме, бірқақпай жыр қақ­ты­ғыс­тарына да ерік беріп, ойынға қатыс­қандар үшін, ресми болмаса да, бәйге белгіленген.
Абайдың сан қырын бір мақалада айтып тауысу мүмкін емес. Ақынның тағы бір жан қалауы – кітапқұмарлығы. Құнан­бай­дың Айғыз атты әйелінен туған інісі Халиолла Омбы кадет корпусында оқыған. Сол інісі әр демалысқа келген сайын Абай­ға кітап әкеліп беретін болса, баласы Әбіш те оқуда жүргенде әкесіне әрдайым кітап жөнелтіп отырған. Кейін сол інісі Халиолла науқастан қайтыс болады. Сондай оның Омбы кадет корпусынан алып келген бір сандық кітабын Абай қалап алған екен. Семейдегі Абай оқыған Ахмет Риза мед­ре­сесінен табылған мол кітап қоры да оның осы қырын айғақтайды.