Ақын мұрасына барлау

Биыл халық ақыны, айтыскер әрі жыршы Нұрпейіс Байғаниннің туғанына 150 жыл толып отыр. Осы шараның насихатталуына бағытталған түрлі шаралардың өтуі – Нұрпейіс ақынды жаңа қырынан танытты. Жыршының шығармашылық мұрасы туралы ақынның немересі Ерболат Байғанин: «Ақынның 15-тен астам поэмасы, бірнеше айтысы мен көптеген өлеңдері, толғаулары бізге жетіп отыр», – дегенді айтады.

Таяуда ақын мұрасына арналған дөң­гелек үстелге қатысушы филология ғылы­мының докторы Серік Негимов: «Нұрпейіс Байғанин 1860 жылы Ақтөбе облысы Темір ауданына қарасты Сүлікті деген жерде дү­ние­ге келген. Әкесі Байғана – шаруа адамы, ал анасы Үміт әнші әрі күйші болған. Нағашы жұртына тартқан Нұрпейіс бала кезінен қолына домбырасын ұстап, көнекөз қария­лардан естіген күйлерді аз уақытта меңгеріп алатын болған. Осылай­ша, 15-16 жасында-ақ «күйші бала» ата­нып, сол кездің өзінде той-томалақтарды ән-жырымен бастап отырған», – деп ақын­ның өткеніне үңілді. Сегіз қырлы, бір сырлы талант иесінің 17 жастан Шернияз, Махам­бет, Қашаған сын­ды ақын-жыраулардың толғауларын жатқа айтқаны ақынның даналығын көрсетсе керек. Нұрпейіс ақын «Алпамыс батыр», «Ер Тарғын», «Қыз Жі­бек», «Қырымның қырық батыры» сияқты 50-ден астам эпосты жыр­лап, олардың елеусіз қалмауына зор еңбек сіңірген. Ға­лым Серік Негимовтің айтуынша, «Нұр­пейіс­тің ақындық жолына Әбубәкір Кер­де­рінің де үлкен ықпалы болған. Бұл туралы 1974 жылы «Жазушы» баспасынан жарық көрген «Нарқыз» жинағындағы Қуандық Шаңғытбаевтың естелігінде айты­ла­ды». Нұрпейіс ақынның әдеби хатшысы болған Қуандық Шаңғытбаев былай деп жазып қалдырыпты: «Өлеңнің кілтін мен Әбубәкір Кердеріден үйрендім» дейтін Нұре­кең. Ол оқыған адам еді ғой. Мен бол­сам, қысқа жіп күрмеуге келмей, оқусыз қал­дым. Әт­тең, қолыңа қалам алып, ойың­ды ақ қа­ғаз­ға емін-еркін төгіп отырғанға не жетсін! Домбырамен айтқан ақынға обал-ақ! Басқа­ны қайдам, өлең айтқанда өзім кө­тер­меші­лер­дің ортасына түскен бәйге аты сияқты болып отырамын. Бір жағынан, дом­быра асықтырады, бір жағынан, көңіл­дегі ойың ұйқасқа сыймай қинайды…». Нұр­пейіс Бай­ғанин­нің 150 жылдығына орай ақынның мұрасын жан-жақты таныту мақ­са­тында Нұр­пейіс Байғанин атындағы мәде­ни қор жұмысын сәтті жасап келеді. «Нұрпе­йіс Бай­ғанин» атты жиырма төрт минуттық деректі фильмнің жарыққа шы­ғуына осы қор мұ­рын­дық болыпты. Бас­қо­суға келген мейман­дардың ішінен «Қаз­почта» АҚ өкілі ретінде Қайрат Камалов ақын­ның 150 жылдығына арнайы дайын­далған пошталық мөртабанды сыйға тарт­ты. Қайрат Камалов: «Мөртабан келешекте филателистерге үлкен құндылық болып қалмақ», – деп ақынның мұрасын толық­­тырды.
 Ерболат БАЙҒАНИН, Қазақстанның халық ақыны Нұрпейіс Байғанин атындағы мәдени қордың жетекшісі, ақынның немересі:
 – Маған атам түсімде аян берді. Мен аянның түсуіне үлкен жауапкер­шілікпен қара­дым. Содан атамның көркем туын­ды­лары біздің мәдениетіміз үшін қанша­лық­ты маңызды да құнды екенін түсіндім. Кәсі­бімнің басқа арна­да болуына қара­мас­тан, мен атамның құн­ды мұраларының жан­данып жалға­суына міндетті түрде атсалы­самын деп өзіме-өзім сөз бердім. Бүгінде атамның үш поэ­масын жарыққа шығардық. «Нұр­пейіс Байғанин» деп ата­ла­тын жиыр­ма төрт минуттық деректі фильм түсірдік. Ғалымдар тарапынан ақынның мұрала­ры әлі де зерттеліп жа­тыр. Келесі жылы ақын­ның үш томдық шы­ғар­мала­рын жарыққа шығару жос­пар­ла­нып отыр.

ДЕРЕК
Нұрпейіс Байғаниннің ең алғаш жарыққа шыққан өлеңі «Біздің көл» деп аталады. Бұл өлең 1938 жылы 18 наурызда облыстық «Социалистік жол» (қазіргі «Ақтөбе») газетінің №63 санында жарық көрді. 1946 жылы орыс тілінде «Избранные произведения» деген атпен Байғанин шығармалары орыс тілінде (аударған – А.Никольская) жарыққа шыққан. Бұл жинаққа «Нарқыз», «Ақкенже», «Қарасай, Қази» дастандары енген. 1950-1990 жылдар аралығында да Нұрпейіс кітаптары бірнеше мың данамен жарыққа шығып тұрды. Мысалы, 1974 жылы Ізтай Мәмбетовтің құрастыруымен «Нарқыз» деген атпен шыққан Нұрпейіс ақынның дастандар мен өлеңдер жинағының таралымы 25 мың дана болған. Ал 1991 жылы Оразгүл Нұрмағамбетованың құрастыруымен жарыққа шыққан «Таңдамалы шығармаларынан» кейін, 15 жыл бойы оқырмандар Нұрпейіс Байғаниннің жаңа кітабын көрмепті…