Ахаң жайлы айтылмаған ақиқат

Аристотельдей — адамзатқа, әл-Фараби­дей — әлемге, Ахмет Байтұрсыновтай ұлтқа ұстаз болған тұлғалар тарихта өте сирек. Әліпті таяқ деп білмейтін балаға қара таныт­қан адамды ұстаз десек, онда күллі қазақтың әліпбиін құрастырған дананы ұлт ұстазы демей не дерсің?! Ұлтқа сіңірген ұшан-теңіз еңбегінің басқасын айтпағанда, осы бір ғана ісі үшін де Ахаңа мәңгі тағзым етіп өтуге тұрады. Жұрт жұмысы мен ұлт намысы жолында қара басының бақытын құрбан еткен Ахаңдай ардақтысын бергідегі біздерден бұрын өз тұстастары көзі тірісінде-ақ «қазақтың рухани көсемі», «ұлтымыздың ар-ожданы» атаған. Айтайын дегеніміз — күні кеше Алматыдағы Ұлттық кітапханада Ахмет Байтұрсыновтың шығармашылық мұрасын насихаттау бойынша дөңгелек үстел өткізілді. Онда Ахаң жайлы екі бірдей кітаптың тұсауы кесілді.
Тұлғамыздың туған күнін білмеппіз...
«Ғасыр саңлағы» деп аталатын кітапты 1988 жылдан бері Ахмет Байтұр­сы­нов мұраларын зерттеумен айналысып келе жатқан ғалым Райхан Имахан­бето­ва шығарып отыр. Ұят болғанда, біз әлі күн­ге «ар-ожданымыз», яғни «ұлты­мыз­дың ұяты» іспетті тұлғаның туған жылы мен күнін білмей келіппіз. Бала кезде біздерге мектепте оқытып келгендей, Ахаң «1873 жылы 18 қаң­тарда» емес, шын мәнін­де 1872 жылы қыр­күй­ектің 5-і күні дүние­­ге келген. Ахаң оны анкетасында өз қо­лымен жазып берген. Аталған кітапта осы және тағы да бізге беймәлім де­ректердің анық-қанығы жазылған.

Райхан ИМАХАНБЕТОВА, А.Байтұрсынұлы мұражай-үйінің директоры:
– Ең басты назарға алатын мәсе­леміз — Байтұрсыновтың шығар­ма­шылық мұрасын насихаттау бойын­ша кешенді іс-шараларды ұйым­дас­тыру жобасы еліміздің Мәдениет министрлігінің қолдауымен жүзеге асып отыр. Соның бірі – Ахаңның өмір­баянын түгел қамтитын 20 баспа табақтық анықтамалық шығару. Екінші мәселе – деректі фильм түсіру. Ол да қолға алынды, жобаның жетекші­сі — Сабыржан Шүкірұлы, Ербол Тілешов сынды азаматтар. Ал бүгінгі кітап­тың тұсаукесері – мұраны насихат­таудағы екінші кезектегі мәселе. Дегенмен бұл еңбектің осыған дейінгі Ахаң жайлы шыққан кітаптардан ай­ыр­машылығы – бала Ахметтен дана Ахметке жетуі, сонан соң қайтыс бол­ған күніне дейін толықтай өмірін қамтуында.
Екінші бір айтарлықтай мәселе – Ахмет атасын қазақ баласының өзі тұтастай емес, тек қазақтілді бөлігі ғана танитындығы. Орыстілді орта әлі күнге Байтұрсынов бабасын білмейді, ол кісінің өлеңдерін өмірінде оқып та көрмеген. Себебі басты мәселе – олардың тілді білмеуінде. Осы тұста қаны қазақ болғанымен, тілі бөтен бауырларымызға, сондай-ақ Ресей ғалым­дарына қазақтың ос­ындай кемеңгер тұл­ғасын таныту үшін Ахаңның өмірбая­нын, өлеңдерін, жалпы, шы­ғармашылық мұ­ра­сын орысшаға аудару мәселесі туады. Ал ол — тіпті де оңай шаруа емес. Шұрайлы ті­лі­міздің шырайын кіргізе жазған ақын өл­еңдерінің қаймағын бұзбаған күйде орыс не өзге тілге ауда­ру ісінің кешеуілдеп ке­лу сыры, біріншіден, жылдар бойы бұл қа­зынаның «қамауда» жатуы, екіншіден, оны аударуға батылы жетер кісінің табыл­ма­ғандығында. Ал­ғаш Ахаң өлеңдерін орыс­шаға аударған Мухамет-Халел Сулейманов, өкінішке қарай, бүгінде пәниде жоқ. Алайда оның «Яркий носитель духа человечности» атты кітабын ұлы Ілияс жа­рық­қа шығарып, осы дөңгелек үстел барысында тұсауы кесілді.
Ахаң мен Бәдрисафа
Ахмет Байтұрсынұлы алғаш түрмеге қамалғанда ол кісінің артынан іздеп барып, тіпті түрмеден босатуын сұрап, жоғары жаққа арызданған бірден-бір адам болса, ол – ақынның асыл да аяулы жары Бәдрисафа. Осы күнге дейін ол кісілердің некелескен кездері дау болып келді, бірақ соңғы және нақты дерек Ахаң мен жұбайының атамыз түрмеге отырғанға дейін отасқандарын дәлел­деп шықты. Тоғайшы орыстың қызы Александраның мұсылман дінін қа­былдап, Бәдрисафа атты жаңа есім алып, өле-өлгенше басынан жаулығын тастамай, жұбайына «төрем» деп өтуі Ахаңа деген шын махаббаты еді. Бұл – бүгінгі ұрпаққа қай жағынан алғанда да үлкен өнеге. «Ғасыр саңлағы» кітабының тағы бір айтарлықтай жетістігі – осы мәселені ашық жазуында деуге болады.
Сондай-ақ Байтұрсыновтың жаңа бүркеншік есімдері табылды. Соған орай «Қазақ» газетінің бетіндегі «Байқаушы» деген атпен жарияланған «Туған тілім», «Шекіспей, бекіспейді», «Қояндыда», «Дә­ріс» атты өлеңдері ғылыми түрде Ахаң­дікі екені дәлелденіп отыр. Алғаш бұл мәселені 1989 жылы әдебиеттанушы Бейсенбай Байғалиев анықтап, «Қостанай таңы» об­лыстық газетінде көтерген. Бірақ ғылыми ор­та ол тұжырымды кезінде қа­был­дама­са керек. Енді бүгінде ғалымның сол ең­бегі өз нәтижесін беріп, Байтұр­сы­новтың бес томдығына осы «Байқаушы» де­ген атпен жазған өлеңдері енгізіліп отыр.
Ахаңның асыл әндері
Қаншалық терең көмсе-дағы алтынның ақыры жер бетіне шығатыны секілді, заманында қиянат шеккен шындық та күндердің күнінде айтылары даусыз ақиқат. Ахаңның «Аққұм», «Екі жирен», «Қаракөз», «Қар­ғаш», «Достар» секілді әндері, өкінішке қарай, әлі күнге халықтікі атанып жүр. Алайда «Ғасыр саңлағы» кітабында Рай­хан Имаханбетова ол әндердің авторы Ахмет Байтұрсынов екенін нақты дәлелдеп жазған. Автордың айтуынша, «халықтікі» атануының арқасында қайта әлгі әндер сақталып келгенге ұқсайды. Ендігіде бір-ақ автор еңбегі өз иесіне қайтарылса игі.
Айгүл ІСМАҚОВА, алаштанушы ғалым:
– Ахаң ақталған кезде сол кісінің жинағын құрастырушылар асығыстық болып, деректерді терең қазбалауға уақыт болмағанын айтады. Сондық­тан «осы жылы 50 жылдығы тойланып еді» деп, шамамен 1873 жылды жаза салған. Енді сол олқылықтың орнын толтырып, бүгін жақсы кітап жарық көріп отыр. Байтұрсынов тұлғасына, еңбектеріне бүгінде Ресей ғалымдары қызығушылық танытып отыр. Себебі олар бізді «кеңес кезінде ғана қалыптасқан халық» деп келді ғой. Санкт-Петербург, Мәскеуде еңбектері жарияланғанын дәлелдеу үшін біз қазір Ресейде, шетелдерде өткен конференцияларға қатысып жүрміз. Бірақ осы тұста айтарлығы, Байтұр­сынов еңбектерін тездетіп орысша, ағылшыншаға аударуымыз керек.