Батамен өскен Балтабай

Алдымдағы күнтізбеге қарап отырсам, қарашаның соңына дейінгі сенбі, жек­сен­бі күндерінің бәрінде қонаққа шақырылыппыз. Тәубе дейсің. Атам қазақ «Қасында бол, жанында жүр ізгінің, сонда ұстайсың кісі­ліктің тізгінін» дейді. Алып-қосары жоқ, анық айтылған ақылды да тәрбиеші сөз осын­дай-ақ болар.
Бабалар мен даналар сөзін жаныңа дәру етсең, жақсылық жақындап, жаман­дық алыстап тұратындай. Адам өмір бойы үйренуші ғой. Өмір деген дәу мек­теп­тің сабағын өле-өлгеніңше тауысып бітпейсің. Ал сол сабаққа қалай қатыстың, не үйрендің? Әділ бағаңды мектеп, уни­вер­ситет, қызмет, тіпті атақ-даңқ емес, уақыт деген патшаның өзі қояды. Сол уақыт мықтыны тиімді пайдаланайын де­сең, той шақырып қоймайды. Ескіден жет­кен: «Көңілден көңіл – су ғана ішетінін» тү­сінсең, шақырғанға бармау – бір тілеу­ле­сіңнің көңілін қалдырып, араң ашылып, соңы жоғалтуға дейін апаратын апат сияқ­ты көрінеді.
Той да – ой. Ол да өмір сабағы қызу жү­ріп жататын үлкен аудиторияға ұқсайды. Той иесі уақыт-сыншының алдында сынақ­тан өтіп жатқандай әсер қалдырады. Пара­сат­ты адам төрт-бес сағаттық тойдан «Сіз кімсіз? Жиғаныңыз не? Кісілігіңіз қандай?» деген сұрақтарға әділ жауап табады. Сөйтіп, неше ойланып барып тізімге кір­гіз­ген құрметті қонақтарыңыз сізді бұ­рын­ғы­дан да толығырақ танитын болады. Той деген сол – ойланып барасың, ой алып қайтасың...
Елі  аман, жұрты  тыныш, ырыздық-несібесі мол қазақтың баласы болған соң, жина­ғанымызды тойға жұмсауға асы­ға­мыз. Алла пейілімізді кең қылған соң, қызық-қуаны­шымызды бірге бөлісіп, шаш­бауымызды көтерісіп, жақынымызға арқа-жарқа көңіл сыйлағанға не жетсін! Соны білгесін, «тойдан қалу – қатардан қалу» деп шешім жасайсың.
Бүгін – 9 қараша күні әдебиетші ғалым, филология ғылымының докторы, про­фес­сор, Абай атындағы ҚазҰПУ-дың фи­ло­ло­гия факультетінің деканы Балтабай Әб­ді­ға­зиевтің 60 жасы тойланады.
Біраздан бері баспасөз беттерінде жақ­сы­ның жақсылығын айтып, нұрын тасыту ниетімен жазылған, жанға жайлы, жүрекке жылы пікірлер жарық көруде. Сөзбен са­рай салуға болғанымен, ақ пен қараны, аласа мен биікті, артық пен кемді ажырата алатын көзіқарақты оқырманды өзіңнің жеке пікіріңмен иландыра алмайсың. Кейіп­керіңнің адамдық қадір-қасиетін ада­лынан жазсаң ғана сөзің өтеді. Иә, мерейтой иесі Балтабай Әбдіғазиев өмірде қандай болса, ол туралы жазылған, жазы­ла­тын сөз де тура сондай. Өйткені ол тумы­сынан бірқалыпты. Табиғаты солай: «бетегеден биік, жусаннан аласа». Ол қасиеті көпке ұнайды, азға ұнамайды. Азы бізбіз, бір топырақта туған жерлестері. Пенде болған соң, ағамыздың ширегіне жетпеген елдің ағаларына қараймыз. Олар соңынан ерген іні-қарындастарын ептес­тіріп, септестіріп, жолдарын ашып, көкесі болып шыға келеді. Біздің ағамыз Абайдан қалған:

«Өзіңе сен, өзіңді алып шығар,
Ақылың мен еңбегің екі жақтап»

деген ұстанымды мықтап ұстап қалғандай. Әри­не, мұн­дай ұстаным жалпы тәртіпке айнал­са, қан­дай ғанибет! Өкінішке қарай, тіпті де олай емес қой. Ондай жағдайды өмірде күнделікті көріп жүргендіктен, өз арамызда ағамыздың атына мұң шағатынымыз бар. Білеміз, онымыз дұрыс емес. Бір адам болса да жаратылысында беріл­ген тәңір сыйы – таза мінез-құлқын бұзбай, бү­тін сақтап, қадірлеп өтсе, зор нығмет емес пе?!
Балтабай Әбдіғазиевке адамдық – адал да абзал қасиет, ізгілік, ізеттілік, ішкі мә­де­ниет әкенің қаны, ананың сүті, туған жердің құты арқылы берілген. Олай дей­тінім, мен ол кісінің шыққан тегі, туған үйі: ата-анасы, бауырларымен етене таныспын.
Жаңаарқада ауданнан шалғай, ақтылы қой өсіретін, халқы мамыражай, береке-бірлігі кемел Ақтау деген ауыл бар. Әкем­нің қызмет бабымен ауысып, мектептің соңғы екі жылында мен сонда оқыдым. Сабақ алғандарым – кілең ер мұғалімдер. Бәрі де – еңбекте ысылған, мамандығының жі­лігін шағып, майын ішкен май­талмандар. Мар­құмдар Ерен­ғайып, Нәби, Әб­­­ді­кә­рім, Саттар, Сағынжан мұға­лім­дердің са­ба­ғы да, қабағы да тұн­ған үлгі, өнеге-тін. Ал әдебиет пәнін бүгінде ауылдың абыз ақсақалы атан­ған жазушы, ұстаз Өмір Кәрі­пов оқытты. Бір ға­жабы, қай мұға­лім болса да, бәрінің аузын толтырып айтары, оқушыға үлгі етері – Бал­табай Әбдіғазиев.
«...Міне, Бал­та­байдың 9-класта жазған дәптері. Жазуын қарашы, көркем жазудың өзі емес пе?!.
...Біздің Балтабай 10-класта еркін та­қы­­рыпқа шығарманы қалай жазғанын, Қым­бат, сен оқып бере қойшы...
...Балтабайда сабақтан қалу, кешігу, «5» алған күннің ертеңінде босаңсып оқымай келу деген атымен болмайтын. Міне, 7-кластағы журналды әдейі алып кел­дім. Көріңдер», – дейтін.
Ал мектептің кіреберісіндегі қабырғада фотосы ілініп, астында аты-жөні, мектепті алтын медальға бітіргені, ҚазМУ-дың фило­логия факультетінің озат студенті екені жазулы тұратын. Дәлізде жүгірген, алысқан оқушыны тоқтатқан мұғалім «Сен, анау Балтабай оқыған мектепте оқитыныңды ұмытпа, бала!» деп қабырғаны нұсқайтын.
Мен бөтен ауылдан келгендіктен, мына­дай әдіс-тәсілге аузым ашылып тұрып қызыға­тынмын. Жасыратын несі бар, ешкімге тіс жармастан, «мен де осындай бол­сам ғой» деп дәмеленетінмін. Сол тәр­биенің ықпалы тиді ме, ер балалар білім­ділікке қатты ден қоятын. Білім бәсекесі кімді де болса өсірмей қоймайтынына сол кезде-ақ көзім жетті. Тағы бір абырой – мектепте оқитын Әбдіғазиевтер: Сыпатай (марқұм), Балғатай, Аманғали, Жанғали – бәрі оқу озаттары әрі тәрбиелі балалар болды. Мектеп жиындарында төр со­лар­дың ата-ана­сына ұсынылатын. Әбдіғази аға мен Дәме­жан апа ауылға қара­пайым­дылығымен қадірлі, еңбекқор жандар-ды. Төрт жылдай көршілес тұр­ған­да бірауыз артық сөзін, бірде-бір ұнамсыз ісін естіп көрмеппін. Үнемі тап-таза киі­ніп, түп-түзу жүретін. Отбасында қас-қабақпен ұғысу, әрқайсысы өз міндетін тәртіппен атқару көр­ген көзді сүйсіндіріп тұратын. Ол үйде дауыс­тап сөйлейтін жалғыз қыздары Гауһар­дың өзі тұрмысқа шыққан соң қал­пы­на тартты.
Балтабай ағамыздың оқушылық өмі­рін­дегі аңызға бергісіз ақиқаттарды өз құлағымен естіген, бір мектепте, бір мұға­лім­нен оқыған ізбасар қарындасы бола тұра, орайы келгенде ағымнан жарыл­масам, әдебиетші-журна­листігім қайсы?
Мен өзінен бұрын «атағын» таныған Бал­табай ағаны алғаш рет 1974 жылдың көк­темінде, Алматыдан оңтүстіктің қызы Нәлдібала аруды келін ғып түсірген жолы көрдім. Жанына жақындау қайда! Есіктен сығалап, жүрген-тұрғандарын қызықтаған сәтіміз есімнен кетпейді. Сол жолы жас жұбайлармен бірге Өтеген Оралбаев деген досы да келді. Ол кезде Балтабай аға екеуі­нің есімі «Лениншіл жас» газеті арқылы қаймана қазаққа әжептеуір танылып қал­ған. Ауыл тұрғындары жазғандарын та­нау­лап-талдап жатқа айтқандай болғанда, қос қаламгер әжептеуір мәртебеленіп, мар­қайып қалғаны да көз алдымда. Бүкіл ауыл тайлы-таяғымен, әсіресе Балтабай ағаның кластас достары жүректерін қолына ұстап, есі шығып қарсы алып, қимай шығарып сал­ғанын да ұмытқан жоқпын. Қуанған жүрек­терде, айтыл­ған тілектерде шек болсайшы. Әсіресе 90-ға таяған қария таяққа сүйеніп тұрып:
– Жер шалғай деп елден қара үзіп кетпе, балам! Алматы жақсы ғой, ауылға төбеңді жиі көрсетіп тұр. Сен біздің тауымызсың. Бүкіл қарадомалақ саған қарап өскісі ке­леді. Осыны ұмытпа! – дегенінде, ол кез­де қатары сетінемеген қазына қарттар бір босап алып еді-ау...
«Баталы ұл арымас» дегенді айтқан қазақ дана ғой. Қаршадайынан бата алған Балтабай ағам он жеті жасында арман арқалап, өз сеніміне сүйеніп Алматыға кел­ген. Содан бері араның бал жиға­нын­дай еңбекпен білім мен ғылымға бір кісідей-ақ сүбелі үлес қосып келеді. Алаш­тың ардағы Ш.Құдайбердіұлын халыққа танытуда қазақ әдебиетінде өз қол­таң­ба­сын қалдырды. Жоғары білім алушы сту­дент­терге дәріс оқып тұрып та, декан бола жүріп те «Жігіттің гүлі ғой шіркін!» дегізіп ұқсап бақтырған ұлықтының өзі. Сонымен қоса, ешкімге ұқса­майтын көркем мінезі, шуақ­ты қалпы арқылы жақыны түгіл, жаты­на да сүйікті, ел сүйер ер-азамат дәре­жесіне көтерілді.
Оқыған мектебі, университеті, факуль­те­ті бір, оқытқан ұстазы бір, рухтас ағам – ел білетін Балтабай Әбдіғазиевтің мен білетін бір қыры осындай.