Болманов деген бренд бар...

Бүгінгі заман – бір ауыз сөзбен айтқанда, «бренд билеген заман». Қанша жерден «мен қазақпын» деп көкірек қаққанымызбен, егер бірде-бір бренд қалыптастыра алмаcақ, қазақты ешбір әлем жұртшылығы мойындамайды. Ал бренд боларлық дүние қазақта аз емес. Мәселен, Қадыр ақынша айтсақ, «Нағыз қазақ – қазақ емес, нағыз қазақ – домбыра». Сол домбыра талай жерде қазақ үшін сөйлеп жүр. Бірақ домбыраның жай «сөйлеуі» бір бөлек те, оны әлем жұртшылығына түсінікті тілде, әлемдік музыка форматына енгізу, солайша Құрманғазы, Тәттімбет күйлерін сонау Еуропада ең көп сұранысқа ие әлемнің ең үздік 100 альбомының қатарына енгізу тіптен бөлек. Ол – тек қана кәсіби шебердің қолынан келетін іс.

Ол кім?
Қыдырәлі Болмановты қазаққа таныс­ты­рудың қажеті жоқ. Күні кеше, яғни 2010 жылдың қорытындысын шығарар тұс­та осы бір азаматтың Ұлыбританияның Окс­­форд қаласындағы Еуропа Бизнес Ассамблеясының ұсынуымен Королева Виктория атындағы эксклюзивті ағылшын сыйлығымен марапатталып, ал таяуда түркі әлемі ұйымына төрағалыққа таға­йын­далуының өзі талай жайтты аңғартары сөзсіз. Мұнда бастысы – сыйлықтың құ­ны да, басқасы да емес, оның қандай ең­бекпен, қаншама жылдар тынымсыз із­деніс, табан тоздыру, тамшылатып тер тө­­гумен келгендігінде. Талдап көру үшін осы­­дан сәл бұрынға шегініс жасасақ.
• 1991 жыл, «Азия дауысы». Әлі ешкім термені эстрадаға салмақ түгіл, он­дай ойына кіріп те шықпайтын тұста ал­ғаш «Сүгірдің термесін» жарқ еткізіп сах­наға алып шыққан кім еді? Қарап тұрсақ, қазақтың дәстүрлі термесі, бірақ заманауи форматта, сөйте тұра қазақы бояуына еш сызат түспеген. «Бұл үлкен жаңалық қой?!.» деп естіген жұрттың дүр сілкінгені сөз­сіз. Ал содан қазақ эстрадасына жан біт­ті, аранжировкаға домбыра даусын қо­суға болатынын білген, соның жарқын үлгісін көрген әншілер легі бірінен кейін бірі Қыдырәлі Болмановтың салған соқпағына түсті.
• 1995 жыл. Қазақ эстрадасында бұ­рын-соңды болмаған трио – АБК сынды топ «Тамшылар» әнінің бейнеклипімен бір­ден шыға келді. Мұндағы жаңалық – жай үш әншінің үнін қоса салуда емес, өзі­не дейінгі ешкімге ұқсамайтын формат ту­ғызуда еді. Ол қандай формат деңіз? Өт­кен күннің бояуын көшірмей, яғни «Дос­Мұ­қасан» сынды аға буынның салған са­ра жолы мен сол тұстағы әлемді аузына қа­рат­қан Backstreet boys, Boyz II Men сынды топ­тардың арасын жалғайтын, сондай-ақ қа­заққа жақын жаңа бір ән айту стилін ту­ғызу.
Қытай халқында «өтпелі кезеңде өмір сүр» деген сөз ең ауыр қарғыс саналады екен. Тіпті өтпелі кезеңде өмір сүру соғыс кезінде өмір сүруден де қиын болса керек. Себебі өтпелі кезеңде енді не істеу керек, қайда, қалай қарай бет бұрып, қайткенде дұрыс шешім қабылдау керектігін ешкім білмейді. «Былай жүрсең, астыңдағы атың өледі, былай жүрсең, өзің өлесің» деген ертегідегідей, яки бір тығырық. АБК қазақ қоғамының дәл сондай өт­пе­лі кезеңінде қателеспей дүниеге кел­ген, ел-жұрт сұранысын тап басқан топ бол­ды. Егер дер кезінде бұл шешім қа­был­данбағанда, яғни қазақ эстрадасы өз кеңістігін өзі игермегенде, онда біз әлі күнге сол тұстағыдай көршілес Ресейдің запастағы сахнасы, нан табу көзі, қалаған кез­де есігімізді теуіп ашып, ойнақтап жү­ріп, ақша теріп кететін бақшасына айна­луы­мыз әбден мүмкін еді.
2000 жыл. Өмірге «Ұлытау» секілді топ келді. Оның алып келген жаңалығы – қазақ домбырасының, заманалардан бері келе жатқан бабалар үнінің әлем кеңістігіне жарып шығуы еді. Бірақ ол да бірден «барды да, бір күй ойнады да, жұрт­ты таңғалдырды» деп айта саларлық оңай шаруа болған жоқ еді. Ең алғаш «Ұлытауды» Мәскеудің миллиондаған жұрт­­шылығының алдына алып шығарда тау­дай үмітпен қатар, қандай үрей бол­ғанын сіз бен біз сезіне алмайтын шығармыз, сірә?! Себебі ол кез, естеріңізде болса, Ресейде шовинизмнің асқынып, шырқау шегіне жеткендігі сонша – сондағы оқу орындарының біріне түскен қазақ қызының Қазақстандағы үй ішімен ұялы телефонда қазақша сөйлегені үшін ғана оны скинхедтер кеңірдектен орып жіберіп еді ғой... Ал «Ұлытау» сол скинхедтердің ел­титін рок стиліне қазақтың қара дом­бырасын қосып отыр. Оны қалай қа­был­дайды? Ұлттық музыканы таныту мүм­кіндігі мен топтың абыройы, қала бер­ді, же­ке бастың амандығы таразыға түс­кен тұста тәуекелге бел буу оңайға түс­пе­сі анық. Ал Германияның әлем сүйіп тың­дайтын «Мановар» сынды тобының кон­цертіне шығу деген – 250 мың дол­лар тұратын қымбат әрі қол жетпес мүм­кіндік, ол мүмкіндік «Ұлытауға» тегін бе­ріліп тұр, өнері үшін, жаңалығы үшін. Қы­сылтаяң тұста бір Құдайға ғана сы­йынып, «Ұлытауды» сахнаға алып шық­қан­да, басында өзінше менсінбей қа­ра­ған Мәскеудің рок тыңдаушылары со­ңын­да еліре айғайлап, қалай өздерінің «Қа­зақстандап» кеткенін байқамай да қал­ған. Өйткені «Ұлытау» – рокқа тың жаңалық алып келді, әрі-беріден ал­ған­да, топтың өзі жаңалық еді. Содан ке­й­інгі топтың жетістіктері, Голливудты ба­ғын­дырғаны – барлығы-барлығы көз ал­дымызда. «Ұлытаудың» мұзжарғыш кеме се­кілді әлемдік музыканың төрінен ойып тұ­рып орын алудағы жетістігі өз алдына, қазақтың енді ғана қалыптасып келе жатқан шоу бизнесі үшін жасағанын неге айтпасқа?.. Бүгінде қазақ эстрадасында «Ұлытаудың» ізімен еріп келе жатқан 2200-ге тарта топ бар екен.
Сағатбек ҚАЛИЕВ, музыкатанушы ғалым, «Қазақстан» ұлттық арнасының музыкалық продюсері:
– Қыдырәлі Болманов – қазақта тұң­ғыш продюсерлік институтты қа­лып­тастырушы тұлға. Әу баста «Азия да­уысында» өзін әнші ретінде танытқан кез­ден-ақ ол ұлттық музыканы өз ре­пертуарының негізі етіп алды. Ғы­лы­ми көзқараста ұлттық музыканың жанр­­ларын қазіргі заманның жаңа жанрларына сіңіру деген тағы бір мәселе бар. Онда да ұлттық музы­ка­ның жан дүниесіне қиянат келтірмей, бүгінгінің көрермені, бүгінгінің тың­дар­манына лайықтап жеткізу. Осы салада Қыдырәлі қыруар жұмыстар жасады. Мы­салы, Қарақат жай ғана әнші емес, ол – ұлттық музыканың арнасы се­кілді үлкен жоба. Айтылып жатқан ән­де­рінің бәрінен ұлттың иісі аңқиды, аран­жировкасы да жетіген мен гитара, дом­быра, қобыз – барлығын үндестіру сын­ды үлкен ізденістен туған. Ал енді «Ұлытауға» келсек, еуропалық му­зы­ка­да ең жоғарғы бағаланатын аспап – скрипка, яғни қазақ үшін домбыра қа­лай биік болса, классикада скрипка дәл сондай рөл атқарады. Егер осы ретте қандайда да бір жанрлық ағымын таппаса, екеуі бір-бірімен мүл­дем үйлеспейтін аспаптар. Оның үстіне рок форматына келтіру және де репертуарға тек қазақ күйлерін алу – кәдімгідей батылдықты қажет ете­тін қадам. Қыдырәлі сондай қиын жұ­мысты қаймықпастан мойнына алып, кәсіби шебер продюсер бола білді.
Бұл не?
Ақ пен қара айқасқан бұл өмірде қай­шылас құбылыстардың орын алып жа­татыны тағы бар. Бәріміз білеміз, Қы­ды­рә­лі Болманов өткен 2010 жылы қазақ ру­ханиятына тың серпіліс әкелетін тағы бір іс, дәлірек айтсақ, түрі де, тілі де қазақ, тіп­ті қазақша ән де салатын қуыршақ жа­сау өндірісіне кірісті. Ал енді таяуда, 1 мау­­сым – Балаларды қорғау күні КТК теле­арнасынан Bal-bala қуыршағы өн­ді­рісі аясында Қыдырәлі Болмановпен бір­ге жұмыс істеп жүрген азаматтар «біз­ге Қыдырәлі қиянат жасап, қаншама ай­дан бері жалақымызды бермей жүр» деп ел-жұртты елең еткізді. «Қалайша?» де­дік бәріміз, яғни көрермен. Күллі қазақ мақ­тан тұтып, абыройын асқақтатып жүрген ұлы санайтын Қыдырәлі осындай қиянатқа баруы мүмкін бе?
Біз осы ретте «Қыдырәлі бес ай бо­йы­на жалақымызды бермеді» деген аза­мат­пен де хабарласып, комментарий бе­руін сұрадық, бірақ неге екені белгісіз, ол қан­дай да бір пікір айтудан жалтарды. Содан соң біз Болмановтың тағы бір көмекшісін сөзге тарттық:
Мейіртай, Қ.Болмановтың көмекшісі:
– Қыдырәлі аға Қарақат апай жоқ кез­де фирманың жұмыстарын маған сеніп тапсырып кетеді. Әлгі Қыдырәлі аға жөнінде КТК арнасына «біздің ақымызды жеді» деген пікір айтқан жі­гіт­тің ісіне, шыны керек, таңғалдым. Ме­ні де тартқысы келіп, «тізімге қо­сылсайшы» деп қоңырау шалды. Мен «сендер не деп тұрсыңдар, мен өзім су ішкен құдыққа түкіре алмаймын» деп шорт кестім, өздеріне тоқтау салғым келді. Бірақ олардың мені тыңдап, сө­зіме құлақ асуға құлқы болмады.
Жалпы, қай істе болсын Қыдыр­әлі аға барын сала, жанын сала жұ­мыс істеп, күн-түн демей жүргені өз ал­дына, бізді өз отбасының бір мүшесі ре­тінде қабылдап, бір дастарқаннан та­мақтанып жүрген жайымыз бар. Оны ол азамат та көріп жүр, яғни бәріміз бір терінің пұшпағын илеп жүрген жан­дармыз. «Бәлен ай жалақымызды бер­меді» дейді, мен өз басым ағаның оған талай қиын кезде көмектесіп, тіпті қал­тасынан да суырып бере сал­ған кездеріне куә болғанмын. Мен де ақшадан қиналсам, ешкімге емес, бір­ден ағаға жүгінемін, ешқашан қо­лымды қайтарған емес. Үйіне ша­қырып, дастарқандас болғаннан-ақ белгілі ғой, бізге қалай қарайтыны.
Ал әйгілі продюсер, жан-жақты дарын иесі Қыдырәлі Болмановтың өзі не дейді?
Қыдырәлі Болманов, продюсер, «Дарын» мемлекеттік жастар сыйлығының иегері:
– Мен ешқашан кісі баласына қия­нат жасап, ақысын жеген адам емес­пін. Керісінше, бұл жерде менің абы­ройыма нұқсан келтіргісі келген әл­дебіреулердің пиғылы жатқандай. Жал­пы, менің ұлттық ойыншықтарды шы­ғарудағы мақсатым – қазақ бала­сы­ның санасына өзінің қазақ екенін сі­ңіру. Қуыршақтың кескін-келбеті, ки­ген киімі, тілі, әні – бәрі қазақша. Мұн­дай төл ойыншық бұрын-соңды біз­де болды ма? Болған жоқ қой. Ме­нің де бұл өндіріске кіріскеніме көп болған жоқ. Өздеріңіз білесіздер, біз­дің елімізде ойыншық жасайтын бір­де-бір фабрика жұмыс істемейді. Қуыр­шақтардың бүкіл идеясы, сызба-нұс­қасы осы жақта жасалғанымен, Қы­тайда құйылады, содан елге алып ке­леміз, сосын оны құрастырамыз. Ал ол – оңай шаруа емес, себебі бұл – жай алып-сату емес, кәдімгі индустрия. Біз қазақ ойыншығы индустриясының ір­гетасын құйып, қабырғасын қалап жа­тырмыз. Сондықтан бұл жолда аз­ды-көпті қиындықтар болмай тұр­май­ды. Бірақ ол – айлап-жылдап қыз­меткерлердің айлық жалақысын бер­ме­дім деген сөз емес.
Енді ой тоқтатып көрелік, базар то­лы – қытай ойыншығы. Жалпы, ойын­шық үлкендердің көзімен ойыншық көрінгенімен, балалар үшін ол – бола­шақ­тың моделі. Спонж Боб, Шрэк, Мулан сынды кейіпкерлер санасын жаулап ал­ған қазақ баласы өз ауыз әдебиетінің негізгі кейіпкерлері Тазша бала, Керқұла атты Кендебайды білмейді. Селт етпейтін болып алғанымыздың дәлелі – осы рет­те ешкім баланың қолындағы жат ойын­шықты тартып алып, өз ойыншығын ұс­та­туға бел буған жоқ. Осы ретте Қыдырәлі Бол­мановтың ісі көзсіз ерлік, тәуекелшіл­дік еді. Себебі нарықта қандай да бір тың дү­ние­ні ойлап тауып, оның бұрын-соңды бол­­мағанын дәлелдеп, мойындату – өте қиын шаруа. Бірінші қиындық авторлық құ­қығын қорғау болса, екіншіден, елі­мізде ондай өнімді шығаратын бірде-бір фа­бри­ка­ның жоқтығы. Жарайды, оның да ретін тапты, ойыншықтардың барлық жобасы осында түзіліп, барлығы осында ұйы­мдастырылады да, құйып шығару Қы­тайда жасалады, сосын осында қайта келіп, құрастырылады. Кәдімгідей үлкен-үлкен үдерістерден өтетін шаруаны дөң­гелетіп әкетуді оңай деп көріңізші? Бірақ бір жылға жетпейтін уақыт аралығында біз Bal-bala-ның тұңғыш туындыларын көріп те үлгердік. Тазша бала, Қазақстанның сим­во­лы – барыс, Қарақат т.б қуыршақтар көрген жанды, егер оның кеудесінде «мен қазақпын» деген сезімі бол­са, жай қалдырмасы анық. Тек ұлттық сезім атау­лыдан ада мәңгүрт, бәлкім, қазақша айт­қанда, уызына жарымаған біреу болмаса...