Дәстүрлі музыка өнердің қоры емес…
Ұлттың тарихи қалыптасуынан бастау алып, күні бүгінге дейін тіні үзілмей келе жатқан дәстүрлі өнердің ұлт руханиятының темірқазығы екендігі даусыз. Алайда есте жоқ ескі замандардан бері атадан балаға жалғасып келе жатқан осынау халықтық өнердің бүгінде маңдайынан жел есіп тұрғаны шамалы. Себеп – дәстүрлі музыкаға насихат пен қамқорлықтың жоқтығы.
Жас та, жасамыс та эстрадашыл болып кеткендігі аздай, телеарналар мен радио эфирі де эстрада әншілерін талмай насихаттап жатады. Осының өзі жұртшылықтың дәстүрлі музыкаға деген қызығушылығын төмендетіп, ықылас-пейілін суытары анық. Бұл ретте, халық әртісі Қайрат Байбосыновтың: «Домбырамен айтатындарға «ауылдың Мырқымбайы» деп қарайтындар көп. Өз қазағымыз халықтық өнерді осылай төмендетіп отырғанда, басқаға не өкпе айтасың? «Келіңдерші, домбырамен ән салып беріңдерші» деген адамнан айналып кетесің ғой.
Тіпті ақшасының да керегі жоқ. «Қарағым, өнерің жақсы екен, өсіп келе жатыр екенсің» деп бір ауыз жылы сөз айтса, соның өзі – жас талаптарға үлкен қанат бітіретін нәрсе. Ондай болмағаннан кейін де жастар жаппай эстрадаға кетуде» деп қынжылуында үлкен мән жатыр. Дегенмен дәстүрлі өнер эстраданың өтімділігінен ғана екінші кезекке ысырылып отырған жоқ. Бұған жалпы жұртшылықтың өнерге деген көзқарасы себепкер болып отыр. Мысалы, ел арасында: «Өнердің төресі – классикалық өнер» деген түсінік қалыптасқан. Және классикалық өнер түріне тек қана опера, симфония, соната сияқты музыкалық күрделі жанрларды жатқызу әдетке айналған. Бұл – сауатсыздық па, әлде өзгенің алдында өзін қор тұту сезімінен туындайтын кембағалдық па?..
Негізі, үлгілі, кемел өрнек атаулы «классика» болып танылады. Сонда қаншама уақыт тезіне шыдас беріп, іріктеліп, сұрыпталып, ұрпақтан-ұрпаққа жетіп, ғасырлар бойы өлмей, өшпей жасап келе жатқан қазақтың дәстүрлі музыкасының ондай сипаттан ада болғаны ма?! Әрине, олай емес. Шындығында, Құрманғазы, Қазанғап, Тәттімбет, Дина күйлері – Гайдн, Моцарт, Бетховен симфонияларынан бір де кем емес. Сол сияқты, «Гауһартас», «Қараторғай», «Сарыбидай» тәрізді халық әндерінен бастап, Ақан сері, Біржан сал, Жаяу Мұса, Мәди, Естай іспетті халық композиторлары әндерінің кез келгені «Аве, Мария», «Эстедейлермен» терезе теңестіре алады.
Мұндағы мәселе – ой-өреміздің таяздығынан ұлттық мәдениетімізді аяқасты етіп отырғанымызда. Яғни мәдениеттанушы Альмира Наурызбаева айтпақшы, «Біздің мәдениет вирустарға қарсы иммунитет, өзінің жақсысын бағамдай алатын қасиет қалыптастыра алмады. Батыстың «дамымай қалған халықтар» жөніндегі дүниетанымдық парадигмасы біздің санамызға терең ұялаған. Сол себепті де біз өз мәдениетіміздің адамгершілік сипатын толайым тастанды еттік те, ыңғайлы, тез қорытылатын, ешқандай рухани ынтаны, күш-әрекетті керек етпейтін Батыс мәдениетіне бас ұрдық. Біз қазір маргиналдық қоғам болып табыламыз және маргиналдық мәдениетті өрістетіп отырмыз. Басқаша айтқанда, өзіміздің классикалық мәдениетімізден айырылудың табалдырығында тұрмыз».
Сөйте тұра, әлі де Америка қол соғып, Еуропа мойындаған өнерге ғана бас ұрудан танар емеспіз. Соның салдарынан мемлекеттік деңгейде өтетін үлкен шаралардың бәрі дерліктей опера әншілерінің, симфониялық оркестрлердің қатысуымен, скрипка, фортепьяноға арналған шығармалармен әспеттеліп өтіп жатады. Дәстүрлі өнердің асқақтап, қазақ ән-күйлерінің әуелейтін сәті кемде-кем. Дәстүрлі әуендерді жан-жақты зерттеп, осы уақытқа дейін елеусіз, ескерусіз қалып келе жатқан шығармаларды тыңдарманмен қайта қауыштыру бағытында да арнайы бағдарламалар жоқтың қасы. Осы олқылықтың орнын толтыру мақсатында өткен жылдың соңын ала Алматыда «Дәстүрлі музыка орталығы» мен «Дәстүрлі музыканы қолдау қоры» құрылған болатын.
Бірақ мемлекеттік тұрғыда қолдау, оң көзқарас, қамқорлық болмайынша, аздаған топтың әрекеті «жалғыздың үні мен жаяудың шаңына» парапар болып қала берері анық. Құлағымыз шалған бір мәліметке жүгінсек, Астананың он жылдық тойына дейін Арқа төсінде бірде-бір рет дәстүрлі музыканың думанды кеші өтпепті, ал Семейде 1926 жылдан 2006 жылға дейін дәстүрлі ән-күй кеші мүлде ұйымдастырылмапты, солтүстік өңірде мұндай шаралар тіпті өтпейді десе де болады. Сонда қазақтың дәстүрлі өнері кімнің тарапынан қағажу көріп отыр? Тыңдаушысы жоқ па, әлде өзіндік өрнегінен айырылып, құнсызданып бара ма?
Осы орайда, мына бір жайт еріксіз еске түседі. Астананың он жылдық тойына әлемнің түкпір-түкпірінен шақырылған дүлдүл өнерпаздардың арасында әйгілі опера әншісі Пласидо Доминго да болған-ды. Қазақтың дәстүрлі орындаушыларының, әсіресе, Ерлан Рысқалидың өнерін сүйсіне тамашалаған ол: «Сенде менің бойымда жетіспейтін шеберлік бар екен» деп, ерекше ықыласпен Ерланның қолын қысыпты. Естіген әрбір әнінің шығу тарихын, бүгінге қалай жеткенін, оларды қазіргі орындап жүргендердің нешінші буын екенін егжей-тегжейлі сұраған әйгілі тенор, қазақ әніне басын шайқап, таңдайын қағумен болыпты.
Демек, қазақтың дәстүрлі музыкасы қай кезде де өзінің құнын жоғалтпайды. Осы орайдағы бір мәселе – дәстүрлі орындаушыларға продюсердің ауадай қажеттігі. Яғни «Кеңестік кезеңде «Қай жерде концерт беруге болады, қай жерде халық жиналады, олар қандай әндерді ұнатады?» деген сұрақтармен айналысатын администраторлар болды. Сол сияқты, қазір де көрерменнің нені қалайтынын анықтап отыратын продюсер болуы керек» дейді дәстүрлі музыка өкілдері.
Қалай болғанда да, қазақтың дәстүрлі музыкасы өнердің қоры емес. Оны өз дәрежесінде дәріптеу, тани білу – ұлттың әрбір ұланының парызы. Тіпті ел ретінде еңсе тіктеудің өзі барымызды бағалап, қадіріне жете білуден басталса керек.
Бір пікір:
Мейірхан АҚДӘУЛЕТОВ, ақын:
– Еуропа «азиаттың өз дәрежесіне жетіп», өз әлдиін өзіне айтып бергеніне масайрайды. Өз мәдениетінің үстемдігін, «күллі халықтарға ортақтығын» сезініп марқаяды. Сонда өз «мені» қайда қазақтың? Еуроцентризм жоғарыдан қарады екен деп оның ешкімге ұқсамайтын, рухы еркін де асқақ, қатал да нәзік мәдениеті неліктен экзотикаға айналуы керек? Мұның бәрі – мәдениеттің әлсіздігі емес, халықтың қорғансыздығы. Әйтпесе әр ұлт, әр нәсілдің өз классикасы, өз «мені» бар. Тек мәдениетте де «байғұс көнді, бетпақ жеңді» болып кете береді. «Мәдениеттің бірігуі» – мәдениетті «бауырластық зиратына» бастайтын жол. Мәдениет түсініктен, көзқарастан бастау алады. Далалықтың енді ғана көзін ашқан «мені» бойын тіктеп, жұртпен бүгежексіз сөйлесе бастаса, мәдениет өз бейнесіне қайтып оралар еді…
