Фотоөнерді де қазақша оқыту керек

Асылхан ӘБДІРАЙЫМҰЛЫ, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-ті журналистика факультетінің аға оқытушысы:

Журналистика кең тармақты кәсіп десек, фотоөнер де – журналистиканың бір саласы. Сала құлаш мәтінді кейде бір сурет-ақ «әңгімелеп» беретін жағдайлар кездеседі. Демек, тапқыр ой мен тартымды суреттер де «сөйлейді». Бұл қиындығы мен қызығы қатар жүретін фотожурналистиканың көпшілікке бергенінен берері көптігін көрсетеді. Қазақ журналистикасында тақырыпты суретпен сөйлететін шеберлер де санаулы. Солардың бірі әрі бірегейі – «Жас Алаш» газетінің фототілшісі Асылхан Әбдірайымұлы. Фототілшінің журналистикадағы осы кәсіп жайлы айтары да анық, айқын, дәл.

– Фотоөнердің бүгіні мен ертеңі қан­дай? Қазақ фо­то­өнері қаншалықты өмір­шең?
– Осыдан біраз уақыт бұрын Әзірбай­жан­ның астанасы Бакуда түркітілдес мем­лекеттердің фотокөрмесі өтті. Менің соған барып қатысқаным бар еді. Алыс-жақын шетелдің фотографтарының бәрі келді. Байқап қарасам, біздің елден басқалары­ның бәрі өз фотографтарын ал­ып келіпті. Өзбек – өзбекті, түркімен – түркіменді де­гендей. Ұйымдастырып келгендердің бәрі өз фотографтарын ұлықтап, олардың әр суретін дәріптеп жатыр. Сол кезде біздің кө­ңіліміз аздап құлазығаны рас. Бұл шара­ларды «Түріксой» компаниясы ұйымдас­тырды. Он­ың басшысы Дүйсен Қасейінов­ке, бәлкім, мұның еш ерсілігі жоқ, үйрен­шікті жағдай да шығар. Осыған ұқсас фо­то­өнерге қа­тысты, түйткілді мәселелерді дұрыс бағытқа салып, дәріптесек, өз ұлт­шылдығымызды көбірек көрсетуге талап­тансақ, мүмкін, сонда барып осы кәсіптің ер­теңіне алаңдамауға болатын шығар. Жал­пы алғанда, қазақ жастарының ара­сын­да осы салаға қызығушылық артып келеді.
– Сіз суретке түсіру ісі­мен талай жыл­дан бері ай­налысып келесіз. Аға, ай­тыңызшы, фотоөнер сіз үшін ең алды­мен, кәсіп пе, табыс көзі ме, әлде жай ермек пе?
– Мен үшін бұл сала ең алдымен – кәсіп. Кез келген мамандықты толық мең­геру үшін білім, тәжірибе, жауапкершілік және мәдениет керек. Фотоөнер жай ғана суретке түсіре салу емес, фотоөнер – тақы­рыпты аша білу, тосын сәтті қағып түсу, адамның болмысын қас-қағым сәттік бей­не арқылы ашу. Осы тұрғыдан алып қа­рағанда 20 жылдан астам уақыт осы фотоөнермен айналысып жүрсем де, алда әлі оқитын, үйренетін жайлар жеткілікті. Мен үшін фотоөнердің ашылмаған сыры көп.
– Соңғы кездері фотоөнер арнайы мектебін ашып, ұстаз­дықпен айналыса бастап­сыз. Жастардың сурет түсі­ру­ге деген қызығу­шылығы қандай?
– Осыдан бірнеше жыл бұрын «Фото­өнер» Қоғамдық бірлес­тігінің мемлекеттік тіркеуден өткен заңды құжатын алдық. Қазақ баспасөзі фотожурналистерінің бас­тамасымен құрылған бұл бір­лестіктің жар­ғысында «жас ма­мандар даярлау» деген арнайы бөлім бар. Соның аясында әл-­Фараби атындағы ҚазҰУ-дың журна­листика факультетінде фо­тожурналистика пәнінен дәріс өткізіп жатырмыз. Бұрын­дары бұл сала тек орыс тілінде жүріпті, мем­лекеттік тілде фотоөнердің қыр-сы­рына байланысты алғаш­қы сабақтар енді ғана жүре бас­та­ды. Балалардың қызығу­шы­лығы өте жоғары.
– Фотожурналистикаға қойылатын талап ерекше. Ол отыра қалып жаза сала­тын материал неме­се камераға түсіріп алып эфирден бере беретін ха­бар емес. Фотоөнер – қас-қағым сәттің өмірлік ше­жіресі. Ол ерекше қыра­ғылықты, керек сәтті қағ­ып түсер қағы­лездікті тал­ап етеді. Ендеше сіз бұл үде­ден қаншалықты көрі­не білді­ңіз, сіздің осы сала­дағы замандастары­ңыз қаншалықты тапқыр, қанша­лық­ты шебер?
– Дұрыс айтасың. Сурет – тарих ше­жі­ресі. Қаншама жайсаң жандар өмірден өтіп кетті. Бүгін көпшілік оларды өз зама­нындағы суреттері арқылы еске алады, сол суреттері арқылы сағыныш естеліктерін ағытады. Журналистикадағы бұл кәсібімді қаншалықты шебер атқарып жүрмін, оны замандастарым айта жатар. Бірақ шамам­ның келгенінше, сүйікті ісіме адал болуға тырысып жүргенім анық. Замандастарым­нан өз кәсібінің шебері деп «Айқын» газе­тіндегі Айтжан Салықұлы мен «Алаш айна­сындағы» Нұрғиса Елеубековті ерекше атар едім.
– Сіз талай портреттік фотолар тү­сір­діңіз. Солар­дың арасында сәтсіз шық­қан немесе өз суретіне реніш біл­дірген тұлғалар болды ма? Қызық оқи­ғаларыңызды айтып беріңізші?
– Алматыдағы Орталық ме­шітке, Құр­бан айтқа Елбасы келеді деген соң, ол кісіні ар­найы түсіруге бардым. Фото­мұра­ға­тым­да Елбасының мешіт­тің ішінде түс­кен суре­ті жоқ болатын. Сәті түсіп, Е­лба­сы­ның Бас мүфти Әбсаттар Дербісәлі­мен қатар қол жайып, тізерлеп отырған, арт жағын­да министр, әкімдердің отырған фотосуре­тін түсіріп алдым. Ол сурет ертеңгі газеттің бірінші беті­не шықты. Қызығы ертесінде болды. Астанадан редакция­ға телефон қоңырауы түсті. «Елбасының неге тізерлеп отырғанын газеттің бірінші бе­тіне жария­лайсыңдар?» – деп ескерту жасап, реніш білдіріпті. Мен сонда бастықтарға: «Ел­басы енді біреудің емес, Құд­айдың алдын­да тізерлеп отыр ғой. Оның не сөкеттігі бар екен?» – деп жауап берген едім.
– Журналистикадағы фотограф­тардың құқық­тары қалай қорғалады?
– Дамыған елдерде фото­журналис­тердің еңбекте­ріне бар жағдайлар жасал­ған. Ол­ардың авторлық құқықтары, қа­лам­ақы және де басқа әлеу­меттік жағдай­лары заңның аясында шешілген және заң­мен қорғалған. Себебі олардың кәсіптері қоғамның дамуына қатты ықпал ете ала­тындығы ескеріледі. Мысалы, Балтық ел­деріндегі фотоөнердің 12 азаматы Мем­лекеттік сыйлық­тың иегері атанған. Бұны менің «сыйлықтан дәмеленгенім» деп ұқ­паңыздар. Бұл менің: «Біздің елдегі фото­графтардың да құқықтары заңмен қорға­лып, еңбегі тиісті дәрежеде өз бағасын алуы тиіс», – дегенім.
– Әңгімеңізге рақмет. Еңбегіңіз же­місті болсын.