Ғұлама Ғылманидың мұрасы халыққа жол тартты

Жуырда Астанада ХХ ғасырдағы аса көрнекті қоғам және дін қайраткері, ақын, аудармашы Сәдуақас қажы Ғылманидың тұңғыш рет жарық көрген поэзиялық мұрасының тұсауы кесілді. Шара барысында асыл дінімізді қиын жылдары қызғыштай қорғаған діндар ғұламаның рухына құран бағышталып, ас берілді. Қасиетті әрі сауабы мол Мәуліт айымен тұспа-тұс келген жиында Пайғамбарымызға (с.ғ.с.) салауат айтылып, мәуліт те оқылды.
Сәдуақас Ғылманидың бұл еңбегі – жұртшылық игілігі үшін тұңғыш рет баспа жүзін көріп отырған поэзиялық тағылым­ды жинақ. Қалың қауымға таныстырылып, тұсауы кесіліп отырған кітап белгілі жазушы Дидахмет Әшімханұлының «Ел шежіре» қоғамдық қорының баспасынан былтырғы желтоқсанның соңын ала шыққан екен. Шектеулі санмен мемлекет­тік тапсырыс шеңберінде ел кітапхана­ларына таралуы үшін шығарылған кітаптың сыртынан демеушілер қолдау жасап, туындыны қо­сым­ша тапсырыспен тағы біршама данаға еселепті. «Сәдуақас Ғылмани – ХХ ғасыр­дағы ұлттың рухани ізденісінің, діни талабының әрі жарқын үлгісі, әрі «ақтаңдағы». Ал ол кісіге қатыс­ты ақтаңдақ екі бағдарда аңғарылады. Біріншіден, егер біз оның шығармаларын толық қалпына келтіріп, жүйелеп, талдап, халыққа лайықты ұсына алсақ, қазақ әдебиеті тарихындағы аса трагедиялы әрі идеологиялық таптаурынға ұрынған 30-жылдар мұрасын жаңа қыры­нан таныған болар едік. Бұдан да түсінік­тірек айтсақ, С.Ғылмани туындылары 1929-1930 жылдары ұсталып, ойындағы­сын айта алмай кеткен Алаш арыстарының арман-аңсарын жеткізеді. Отандық әдебиет тарихының тұтас бір кезеңіне сәулесін түсіреді: үзілген жерді жалғайды, кемді толықтырады. Екіншіден, С.Ғыл­мани қайраткерлігі ХХ ғасырдың өн бойын­дағы Қазақстан діни жолының ізденісі мен іркілі­сін, қапалығы мен қателігін, өрісі мен терісін байыптатады. Әйтпесе тұтасқан атеистік қоғамда отырып, діни пайым айту немесе сұхбат пен мәмілеге келу қай тараптың ұпайын түгендейтіні түсінікті ғой», – деп жазады кітаптың алғысөзі мен түсініктерін әзір­леп құрастырған филоло­гия ғылымының докторы, профессор Ди­хан Қамзабекұлы. Дәп осы Дихан Қамза­бекұлы ғұлама Ғылмани мұрасының бір парасын жарыққа шығаруға зор қажыр-қайрат сіңірді десек, артық емес. Десе де, Сәдуа­қас қажы еңбектерінің қаз-қалпында бізге жетіп, жарық көруінің өзі – бір ұзақ әңгіме. Ерейментаулық шежіреші ақсақал Тасмұхамбет Тәлімұлы кітаптың осы нұсқа­сын даярлауға да көп мұрындық болған екен. «Мұның қолыма түсу жағ­дайына кел­сек, Сәкен қалпенің (Сәдуа­қас Ғылманиды жұртшылық осылай атап кеткен – автор) баласына қалдырған бұл мұрасы кезінде өзінің сырлас жолдасы болған Қалкен ақсақалдың жиған-терген мұрағатынан шықты. Ол кісі тірі кезінде Сәкен қалпенің әңгімелерін айтып отырушы еді. Алайда мұндай еңбегі бар екендігін білмеппіз. Кейін Қалкен ақсақал баласына көрсетіп, бір қап кітапты киізге орап, ескі молаға көміп тастаған. Сол кісі қайтыс болған соң, балалары қайта қаздырып алған екен. Сол кітаптарды немересі көрсетіп, соның ішінен қалпенің осы шығармасымен қоса екі Құран шықты. Оның бірі – Арабстанда, бірі Қазанда басылыпты», – дейді Тасмұхам­бет ақсақал. Сөйтіп, ерейментаулық ақсақал арқылы Сәдуақас қажының мұрасы Еура­зия ұлттық университетінің проректоры Дихан Қамзабекұлының қолына түсіп, жарыққа шығуына да ғұламаның бүгінгі ізбасары септігін тигізген. Алайда Сәкен қалпенің әлі де жарияланбаған еңбегі жетерлік. «С.Ғыл­манидың 110 мың сөзден тұратын «Ара­б­ша-қазақша сөздігі» бар. Ол Алматыда тұратын үлкен қызы Әминаның қолында, әлі жарияланбаған. Бұл, бір жағы­нан, Тәуелсіздік алғанына 20 жыл толып отырған Қазақ елінің ғалымдары үшін үлкен сын. Ал мұндай сөздікті шығару Орталық Азия өңірі үшін ғана емес, бүкіл ислам әлеміндегі үлкен оқиға болмақ. Расында, біз 1970 жылдан бері арабтану мәселесін көтеріп келгенімізбен, қазақ үшін соның қайнар көзі болып табылатын Сәдуақас қажының арабша сөздігі әлі шаң басып жатыр», – дейді Д.Қамзабе­кұлы. Ғылымның жас перілері үшін ендігі мұрат та сол болмақ.
Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ, филология ғылымының докторы, профессор:
– Сәдуақас Ғылмани – ХХ ғасыр­дағы қазақтың рухани мәселелерін ту етіп көтерген, соны жинақтап, халық­қа жет­кізе білген үлкен тұлға­лардың бірі. Жалпы, ХХ ғасырдағы ислам мәдениеті мен ислам құндылықтарын, ұлт мәде­ние­тін жалғастырып, жаңа заманға жеткізе білген бірнеше ғана тұлға бар болса, олардың ішінде Сә­дуа­қас Ғыл­мани мен Ақжан Машани­дің шоқтығы биік. Қызық ретінде айтайын, ғалым Ақжан Машаниді халық етене жақсы білсе, оның ұстазы Сәдуақас  Ғылмани туралы жұртшы­лық көп біле бермейді. Расымен, әл-Фарабидің еңбектерін даярлау барысында Ақжан Машани арабша мәтіндер бойынша Сәдуақас Ғылма­ни­дан түсініктер алып отырған. С.Ғыл­манидың ғұмырбаяны ХХ ға­сы­р­­да­ғы қазақ халқының тағдыр-тәл­кегімен байланысты. Бұл кісі 1930 жыл­дардан бастап қудаланған. Реп­рессиялық аппараттың дегеніне салсақ, Сәдуақас  Ғылмани да сондай нәубеттің құрбаны болар еді. Бірақ ол кісі өзінің түйсік астарындағы ойлары­на сеніп, қызыл империяның құрсауы­нан қаша түскен. 1931 жылдан бас­тап, 1946 жыл­ға дейін қуғыннан қашып, Сібірде, Омбыда жасырын аттарды жамылып өмір сүрді. Алайда соның өзінде ғалым бүкіл қазақ тағдырын өлеңге, поэзияға түсіріп жаз­ған. Осы еңбекті халық оқы­са, бір жағынан, діни құндылық­тарды біле түседі. Екінші жағынан, 1930 жыл­да­ры қазақ әдебиетінің ең траге­дия­лы беті болып табылады. Қазақ әдебиеті өз бағытынан жаңылып, «кө­мір ком­мунизм» мен темір-терсекті жырлап кеткен еді. Ал халықтың қайғы-мұңынан бөлек бағытқа кетіп қалған. Сол кездегі ақтаңдақты Сәдуақас Ғылманидың еңбегі толықтырады.
Үкіжан СӘДУАҚАСҚЫЗЫ, ғұламаның қызы:
– Атамыздың жарыққа шықпаған мол дәулеті мен барлық мұраты кіші қызы Әминаның қолында. Әкем екеу­міздің көрмеген қиыншылығымыз жоқ. Тоғыз жасымда әкеммен бірге тоғыз адам болып Ақмолаға келген едік. Осында келген түні әкемді мили­ция ұстап, түр­меге қамап тастады. Сонда әлгі тоғыздың бесеуі, оның ішінде ана­мыз да аштан өлді. Кейін әлгі қамауда ұстағандардың өзі әкеміздің көркем мінезіне, білімді­лігіне таңғалысып, оны өлтіруге еш қи­май, қайтыс болған біреудің құжа­тымен босап шығуына жәрдем берген. Бүгінгі кітап – әкемнің өзінің басынан кешкенін жазып қалдырған мұрасы. Әлі шық­паған 50 шақты кіта­бы бар. Жалпы, әкемнің мұрасы теле­гей-теңіз ғой. «Сә­кен қалпе айтып­ты» деген ел арасын­дағы жиналмағаны қаншама?.. Әкем мағынасы мен мақа­мын сақтап қазақ­ша тұңғыш рет 1949 жылы жаз­ған «Мәу­літ­тің» кең насихатталмай жүрге­ніне де қайран­мын.
Қалижан ЗАҢҚОЕВ, «Нұр Астана» орталық мешітінің имамы:
– Жақында ғана осы кітап қолыма тиген еді. ХХ ғасырда елімізге, дініне, руханиятқа қызмет еткен Алаш арыс­тары көп. Соның ішінде бірегейі, дін­мен қатар ұлт мүддесін бірге қорғап шыққан тұлға – Сәдуақас қажы. Сол заманда дін қолда шоқ ұстап тұрған секілді аса қиын кезеңге ұшыраған болса, асыл дінімізді жеке басымен ардақтап қана қоймай, жұрт арасында насихаттауда да табандылық көрсет­кен Сәдуақас қажының еңбектері­нің жарыққа шыққаны қуантады. Жастар нағыз дін қайраткері С.Ғылманидың жарыққа шыққан еңбе­гін жақсырақ біле түсуі тиіс. Бұл еңбек – жастар көзін сүртіп жүріп, соншалықты құш­тарлықпен оқитын зор еңбек болуы керек. Медресеміздегі шәкірттердің әрқайсысына осы кітаптың бір-бір да­на­сы тиді. Оны оқулық ретінде пайда­ланатын боламыз. Расымен де, С.Ғыл­­манидың еңбегі алдымыздағы жарық бағдар болмақшы.

Көрнекті қоғам және дін қайраткері, аудармашы, хадисші ақын Сәдуақас қажы Ғылмани өз бетiмен мұсылманша сауат ашып, Арқаға аты мәшһүр Ақтамақ халифа (Ахмет Ғұсманұлы) медресесiнен тәлім алады. 6,5 жыл оқып, ұстаз бата­сын алып шығады. Алмағайып заманда бастан кешкен тағдыры тым ауыр болса да, ғалым алдына қойған мақсатынан тайсал­маған. Ислам iлiмiне деген құштарлық оны «қасиеттi Құранға қазақша түсiндiрме жаз­сам» деген арманға жетелейдi. Бiрақ бұл еңбегiн ол белгілі себептерге байланысты жалғастыра алмайды. Әйтсе де С.Ғылмани құтпа, жұма намаздарға арнап уағыз жаза жүрiп, иманшарт негiзiн ауызша және жазбаша да таратады. С.Ғылмани 1934 жыл­дары Омбы облысының Лиюбин ауданына қоныс аударуға мәжбүр болады. Содан ол 1946 жылы ғана Ақмола облысы­на қайтып оралады. Саналы өмiрiн ата дi­нiне арнаған С.Ғылманиды жұртшылық қуана қарсы алады. Абд әл-Ғаффар Шам­сут­динов ұсынысын мақұлдаған ақмола­лықтар Сәдуақасты қала имамы етедi. 1949 жылы ол көптеген кедергiге қара­май, қасиеттi Меккеге барып, қажылық парызын өтеп қайтады. Дін ғұламасы 1952-1972 жылдары Қазақстан қазияты­ның қазиы, сондай-ақ Орталық Азия және Қазақстан Діни басқармасының мүшесі қызметін атқарған. 70-жылдары «Құран туралы жала мен өтіріктерге қарсы» атты кітапты, «Ел аузынан жиған-тергендер (би-шешендердің мол мұрасы)» жинағын әзір­леген. Құран Кәрім аяттары мен хадис­тері­нің қазақша тәфсірлерін, Мәуліт өлеңдерін, діни сауалдарға жауаптар мен діни уағыз­дарды әзірлеген. Қайтар алдындағы өсие­тіне қарағанда, ол ислам діні туралы 42 кітапша жазған.