Мен білетін жақсы математиктердің барлығы шетелге кетіп қалды

Асқар ЖҰМАДІЛДАЕВ, физика-математика ғылымдарының докторы, академик:

– Бірінші рет халықаралық мате­ма­тикалық олимпиада 1959 жылы Ру­мынияда өтіпті. Содан бері дәстүрлі түр­де мемлекеттердің келісуімен өтіп келеді екен. Биыл елімізде өткен 51-халықаралық математикалық олим­пиа­да ТМД елдерінің арасында бірінші рет Қазақстанда өтті. Мұны біздің ма­те­матиктеріміздің мықты әлеуетінің кепілі деуге бола ма?
– Олимпиаданың тарихы өте те­рең­де жатыр. Бұл олимпиаданың шығу тарихын тікелей Венгриямен байланыстырамыз. Австрия-Венгрия империясының құра­мын­да болған венгр халқының ақындары неміс тілінде сөйлеуге қарсы шығады. Олар неміс тілі арқылы венгр халқын отар­лап жатқанын сезіп қояды. Мажарлар алып империямен келісіп, білім жүйесіне өзгеріс енгізуді талап етеді. Білім рефор­ма­сының құрамына олимпиада ұйым­дас­ты­ру мәселесін де алға тартады. Ақындар секілді жұрт сөзбен емес, біліммен, ғы­лым­мен жарыссын деген ұсыныс айтады. Міне, біз айтып отырған олимпиаданың тари­хы Венгрияда 150 жыл бұрын пайда болған. Белгілі бір уақыттан кейін, аталған олимпиада Румынияда дүниежүзілік масш­табта өткізілетін болып шешілді. ТМД елдерінің арасында халықаралық матема­ти­калық олимпиаданың біздің елде бірінші рет өткізілгені рас. Ал Кеңес өкіметі кезе­ңін­де Мәскеуде бір рет өткізілгені есімде. Қазақстанда бұл халықаралық жарыстың өткізілуі мемлекетімізге зор бедел болды. Себебі халықаралық білім бәсе­ке­сінің өткізілуіне басқа мемлекеттер тара­пы­нан сұраныс көп. Ол сұранысты мате­ма­ти­калық одақ мақұлдай бермейді. Сон­­дықтан ғылымды түсінген адамға бұл олим­­пиаданың маңыздылығы өте жоғары. Елімізде өткен бұл халықаралық олим­пиа­даға БАҚ онша мән бермеді деп ойлаймын. Маңыздылығын түсінген жоқ. Бірақ халық­ара­лық олимпиадада бізді қуантқан бір жайт болды. Олимпиада үшін дайындалған есептерді жан-жақтан жиналған қазақ жігіт­тері тексеріп, нәтижесін қатысушы­лар­­ға мәлімдеп отырды. Төрткүл дүниеден келген математиктердің шығарған есеп­те­рін тексеріп, оған баға беру оңай шаруа емес. Есептің қате жерін көрсетіп, оларды мойындатуың керек. Міне, осы тұрғыдан келгенде біздің қазақ жігіттері нәтиже көр­сетті. Оларды АҚШ-тан, Канададан, Син­га­пурден, Швейцариядан тағы басқа елдер­ден арнайы шақыртып едік. Олар қуана-қуана келіп, көмектесті.
– Дәстүрлі түрде өте­тін олим­пиа­даның ішкі жүйесі өзгермелі ме? Олим­пиадаға қатысудың мем­лекеттік та­лап­тары қандай?
– Олимпиадаға қатысу үшін бірінші ба­қы­лаушы бо­лып кіресіз. Сосын бір-екі  жыл­дан кейін сұраныс жібе­ресіз. Олар мем­­ле­кет­тегі ғалымдарыңызды, ма­те­ма­тика ғылымының дең­гейін зерттеп, сізді олим­­­пиадалық комитетке тіркейді. Қазір әлемде 150-дей мемлекет бол­са, соның 105-і осы халық­аралық одақ­қа кіреді. Негізі, ол одақ­қа кіру қиын емес, ал жеңу қиынның қиы­ны. Әрбір мем­ле­кеттен қаты­су­шы­лардың саны ал­ты адам­нан аспауы ке­рек.
– Қазақстанның ұлт­тық құрамасының нә­ти­жесі қандай болды деп ойлай­сыз? 98 мемлекет қатысқан атышулы олим­пиаданың ішінен 5-орынды олжалау сіз үшін қандай көрсеткіш болып саналады?
– Халықаралық мате­ма­ти­калық олимпиадада биыл Қазақ­стан бірінші рет бесінші орын алып отыр. Баяғыда АҚШ-та өткен олимпиадаға қатыс­­қа­ны­мыз­да 20-орын алып едік. Бұл көрсеткіштен жоға­ры шық­қан емеспіз. Негізі, халықаралық мате­ма­ти­ка­лық олимпиаданың тұрақ­ты жеңімпаздары бар десек те болады. Себебі Қытай, Ресей секілді мемлекеттерде мате­ма­ти­калық дәстүр қалыптасқан. Қазақстан биыл Қытай, Ресей, АҚШ, Оңтүстік Корея­дан кейін­гі орынды олжалады. Біз бірінші рет Германия, Англия, Жапония секілді тарихы тереңде жатқан мемлекеттерден озып отырмыз. Бұл – біз үшін зор көр­сет­кіш.
– Олимпиаданың 2010 жылғы 17 жас­та­ғы жеңімпазы қытайлық Най Зипей: «Мен шығарған есептер маған еш қиындық туғызбады» деп жауап бер­ген екен журналистерге берген сұх­батында. Әділ қазылардың ара­сын­да болған болсаңыз, қытайлық жас ма­тематиктің талғамы туралы айт­са­ңыз?
– Ол баланың дайындығы өте күшті бол­ған. Оған таңғалудың қажеті жоқ. Егер сізді де бір жыл бойы осылай дайындаса, біріншілердің қатарынан көрінуіңіз әбден мүмкін. Ол Қытайдың тәрбиесін көрген, қуанышын ішіне жасыра білетін мық­ты, жас математик. Сіз қуанышын жасыра алмай, сыртқа айқайлап жүрген қытай­дың қай баласын көріп едіңіз. Олар­да дәстүр сондай. Барлық эмоциясын ішіне жасыра алады.
– 2011 жылы халықаралық мате­ма­тикалық олимпиадаға қатысушылар Нидерланды мемлекетінің астанасы Амстердамға аттанса, 2012 жылы білімді оқушылар Аргентинаға барады екен. Олимпиадаға қатысатын жас ма­те­матиктеріміздің дайындығына кім көңіл бөліп жүр? Араларында сіздің шәкірттеріңіз кездесе ме?
– Байқап қарасам, араларында жанама шә­кірттерім де, тура шәкірттерім де кез­де­седі. Барлығы дерлік алгебристер. Мы­са­лы, Дамир Елеусізов деген менің шәкіртім олимпиаданың есептерін дерлік өзі құрастырды. Айналып келгенде, көбісі мені­мен байланысты. Ал келешекте бола­тын олимпиадаларға тоқталатын болсақ, ол олимпиадаларға, әрине,  дайындаламыз. Қандай дәрежеде болатынын айта ал­май­мын. Оларда біздің елдегідей «Дарын» республикалық ғылыми орталығы секілді ұйымдар жоқ. Біздегі «Дарын» Қазақ­стан­дағы бүкіл олимпиадаларды өз мой­ны­на алып ұйымдастырады. Ұйым­дас­ты­руға тікелей жауап береді.
– Математикадан ұлттық құра­ма­мыз биыл үш алтын, екі күміс медаль­да­рын жеңіп алыпты. Оған қоса өткен жылғы жүлдегерлер де бар. Жалпы, математикалық олимпиаданың жүл­де­герлері қазір қайда жүр? Олар ғылым­да қала ма?
– Математика ғылымдардың арасында өте ауыр салаға жатады. Сондықтан бұл ғылымды жақсы көріп, сүйсініп оқитындар аз. Ауыр сала. Жеңімпаздардың көбі қар­жы, экономика, кеден ісі сияқты салаларға кетіп қалып жатады. Өкінішке қарай, мен бі­летін жақсы математиктердің дерлік бар­лы­ғы шетелге кетіп қалды. Ешқайсысы ғылымда қалған жоқ. Қытайлар матема­ти­када қалды. Ал бізде тірліктің басы бар, аяғы жоқ.