«Мен өлмеймін, менікі де өлмейді»

Ол кезде қолына қалам ұстағанның бәрін Жазушылар одағының тартып тұратын бір қасиеті болатын. «Болашақта ақын болсам, жазушы болсам» дейтін студенттерден бастап, басқа баспа, газет-журналдар редакцияларында жұмыс істейтін қыз-жігіттерге дейін күніне болмаса да, аптасына бір рет одақтың үйіне соғып кетер еді. Онда одақтың қызметкерлерi ғана емес, «Жазушы» баспасы, «Қазақ әдебиеті» газетi мен «Жұлдыз», «Простор» журналдарының редакциялары да – сол ғимаратта. Үш қабатты ғимараттың іші қайнап жатады. Қайнап жататын тағы бір себебі: басқа мекемелерде көп ұшыраса қоймайтын қызыл күрең ішімдік пен кофесі қашан болсын даяр тұратын бар дейтіні тағы бар. Кофе ішу – сылтау. Біздің алдымыздағы аға буын өкілдері барға жиі барады. Біздің шаруа – сыздықтатып кофе ұрттаған болып, сол кісілердің әңгімелеріне құлақ түру. Бір үстелдің басында бір-екі жігіт отырғанбыз.
– Мына орындарың бос па? – деген ды­бысқа жалт қарасам, Рекең, Рымғали Нұр­ғалиұлы екен. Бұрын «Лениншіл жас» («Жас Алаш») газетінің солтүстік об­лыс­та­рында меншікті тілші болып жүрген кезінен сырт­тай біліп, жазған әңгімеге бергісіз очерк­терін үлгі етіп, қызыға оқитынбыз. Жас­тар газетінен кейін Жазушылар ода­ғы­ның сын бөлімінде жүрген кезінде жа­қы­ны­рақ танысқанбыз. Біз де студенттік жыл­дармен қош айтысып, қызметке ара­ласа бастаған тұста ол кездегі жалғыз уни­вер­ситет – ҚазМУ-ға ұстаздық жұмысқа ауысқалы бері көзге көп түсе бермейтін.

– Ассалаумағалейкум, Реке, – деп бі­рер жас үлкендігін пайдаланып, сәлем бер­дім. – Не ішесіз: кофе, одан ащы­лауын?
– Бір шыны аяқ кофе алдыра ғой.
Кофесін ішіп бола бергенде бір тың әң­гіме бастаған:
– «Қойнаудағы ауылыңды» оқыдым, – де­ді. Бір нәрсе айтардағы әдетімен көзін сы­ғырайтып, бетіме қиғаштай қарады. Мен қарымды әрі әділін айтар сыншы ре­тінде танылып қалған ол не айтар екен деп елеңдеп отырмын.
– Маған ұнады. Екін­ші кітапшаң ғой, талабың жаман емес. Қолдау мақала жазып, «Қазақ әдебиеті» газетіне бердім. Бұл – сені қанат­тан­дыр­ғаным. Авансом. Әйтпесе шы­ғармаларыңда журнализм ба­сым. Көркем шығармаға шешенсу жа­рас­пайды. Онда нақтылық, көркемдік ком­поненттер мол болғаны жақсы.
Алайда мен «авансом» болса да, сыншының пікір айтқанына қуандым.
– Реке-ау, ол пікіріңізді оқымасақ та, «жуып» жібермейміз бе?
– Кейін, – деді ол. – Әлі жарық көр­меген мақаланы атап өтуге болмайды. Оның үстіне мен ол пәлекетіңе жоқпын ғой.
Иә, «ол пәлекетке жоқ екеніне» Ре­кең­мен 15-20 жыл бойы саяжайда көрші бол­ған кезде көз жетті. Саяжайдағы көр­ші­лердің ортасындағы егделеу дейтін Та­наш Дәуренбековтің 50-ді жаңа еңсерген ке­зі. Ақын ағамыз Сағи Жиенбаевтың өлең жазудан қолы қалт етсе, ақ қағаз­да­рын сызып, картасын сапырып дегендей, Ақ­­селеу марқұм «адамзаттың ақыл-ойы­ның тағы бір жемісі» деп атайтын пре­фе­рансқа кірісеміз. Ойда отырғанда жай­лауға, қырға қарай қашатын жылқы сияқ­ты аптаның жұмасын Құдай қолға берген бет­те-ақ төрт үйіміз жұмыстан кейін сол жер­ден табылар едік. Айтшылап жүр­ген­дей, бір үйден түстеніп, бір үйден кеш­кі­лі­гі­мізді ішіп дегендей, екі күн, екі түннің бес-алты сағатын ала қағазбен алысуға ар­най­мыз. Бұл бәсекеде «дүлдүліміз» Сә­кең Тәкең екеумізді «быжылдатып» қо­йып, мырс-мырс күлер еді. Рекең бұл өнер­­­ден құралақан болмаса да, көбіне біз­­ден бөлініп, бір үлкен ағаштың көлең­ке­сіне отырып алып, сарғайып кеткен көне қа­ғаздарды, ескі дәптер, кітаптарды оқып отырар еді. Кейде сарғайған қағаздардан алған әсерін шыдай алмай бізге оқиды. Үшеуміз де жездеміздей әзілімізді жарас­тыратын Тәкеңе қалжың айтамыз.
– Тәке, тыңдаңызшы. Түнде бір өлең­дер жазып едім, сынап беріңізші:
Жүрегім, мен зарлымын жаралыға,
Сұм өмір абақты ғой саналыға.
Қызыл тіл қолым емес кісендеулі,
Сондықтан жаным күйіп барады да...
Рекең қағаздан басын алмай зуылдатып оқып жатыр. Өлең шіркін өзекке өрт болып тү­сіп, тұла бойды алауға орағандай ерек­ше бір күйге бөледі. Рекең бәріміз сияқ­ты балаң шағында өлең жазса, жазған шы­ғар, қазір оның өлең жазбайтыны, дәл мына өлеңді жазбағаны анық еді. Сон­дықтан мен әліптің артын бақтым. Сәкең, Сағи көкем, көзілдірігінің астынан көзі кү­лім­деді. Өлеңнің тегін танып отырғанын бір­­ден байқатты: «Безо-з-зо-браз-з, осын­­­­­дай данышпан ақынды қор қылға­ны­­­мызбен қоймай, халқына әлі қайтара ал­­ма­ғанымыз қандай өкінішті...»
– Енді мына өлеңді тыңдаңдаршы, – дейді Рекең.
– Мен өлмеймін, менікі де өлмейді,
Надан адам өлім жағын сезбейді.
Өзім – патша, өзім – қазы, өзім – би,
Қандай ессіз не қылдың деп тергейді... «Менікі өлмейді» дейді. «Менікі өлмес», ақынның «мені де өлмейтіні» анық. Мағ­жан­дай ақындар қазақтың маңдайына біт­кен жарық жұлдыз ғой.
Шәкәрім, Мағжан, Жүсіпбек, Міржа­қып­тардың есімдерін студент кезде еміс-еміс естігеніміз болмаса, олардың шығар­маларының бір жолын оқи алмағанымыз шын­дық еді.
– Реке, осының бәрін қайдан тауып аласыз? – деймін қолындағы латын, араб әріп­терімен жазылған жазуы бар дәп­терлерге қарап.
– Бейсекеңдей, Бейсенбай Кенжебаев­тай ұстазың болса, сенде де мұндай дәп­тер­лер болар еді.
Рас, Бейсекең көп шәкіртке ұстаз бол­ды. Ұстаз жалғыз, шәкірт көп. Барлық шәкіртіне мұндай құпия қазынаны тапсыра бермесі – тағы шындық. Ұлы ғалым түптің түбінде әділдіктің орнайтынын, сол кезге дейін есімдерін де айтқызбай келген арыстардың халқына қайтып ораларын біліп, олардан қалған мұраларды КГБ-ның қырағы көздерінен жасырып, ең се­нім­ді деген бір-екі шәкіртіне тапсырып кет­кені қазір құпия емес. Бұл күнде ол арыстарымыздың мұқабалары әдемі бе­зендірілген том-том кітаптарын көргенде сар­ғайып кеткен қағаздар, дәптерлер, со­дан соң алма ағашының көлеңкесіне жай­ғасып алып, өлең оқып немесе қазақтың тұң­ғыш романы «Бақытсыз Жамал» ту­ралы әңгімелеп отырған Рекең көзіме елес­тейді.
* * *
– Әй, бауырым, сен осы Абай атаңа ба­рып, сәлем беруді ұмытып жүрсің-ау деймін, – деді бір күні кешкілік Рымғали Нұрғалиұлы телефон соғып. Менің бұл сөздің мәнін ұға алмай, күмілжіп қал­ғанымды сезіп, пікірін айқындады. – Қо­лың бос болса, Абайдың ескерткішінің жа­нына келші.
Мен ескерткіштің жанына келгенде ағамыз бұрынырақ келіп, тосып тұр екен. Есендік-саулық сұрасқан соң, мен қызмет істеп жүрген «Жалын» альманахындағы жұмысым, шығармашылығым туралы бі­раз сұрағаннан кейін мені өзі бас ре­дак­тор болып істеп жүрген «Қазақ эн­ци­кло­пе­дия­сына» қызметке шақырғысы келетінін айт­ты. «Ойбай-ау, Реке-ау, өзіндік ерек­шелігі бар, әріптерді үнемдеп, сөздердің өзін «ж. т.» (жылы туған) деген сияқты қыс­­қартып пайдаланатын энциклопедия жұ­мысына әбден төселу керек болар. Жоқ, қо­лымнан келмес», – деймін мен. «Жұрт­тың бәрі іш­тен оқып тумайды. Бірер айдан соң-ақ мең­геріп кетесің. Жаныңа көз­дерін энци­кло­педиялық басы­лым­дар­мен ашқан жі­гіт­терді қосып беремін», – дейді ол. Не ке­рек, Абай атамыздың ескерткішінің жа­нында өткен бірер сағаттық «келіссөз­ден» ке­йін «Жалынның» бас редакторымен өзі сөй­­лесетін болды.
Екі күннен кейін бас редакцияның әде­биет, өнер бөлімі меңгерушісінің кре­сло­сына барып орналастым. 130-ға жуық қыз­меткері бар, ежелден қалыптасып қал­ған беделді мекеменің әкімшілік-ша­руа­шылық басшылығын айтпағанда, он шақ­ты бөлім меңгерушісінің өзде­рі­нің жү­рістері мығым. Кеткелі жүрген мең­ге­ру­шінің ор­ны­на «ендігі жол менікі» деп отыр­ған аға ре­д­­акторлар да баршылық екен. Олар ке­зексіз келіп киліккен менімен жүре сә­лем­десіп жүргенде, екінші бір бө­лімге Құр­ман­ғалидің Қуанышбайы ке­ліп, ие бола кеткен кезде бізден гөрі, ұжым басшысы Рекеңнің бұл шешіміне қарсылар көбейді. Меңгерушілер – түгелге жуық партбюро мүшелері. Бюро отырысы – ұжым­дағы ең жоғарғы әрі беделді мәжіліс. Сон­дай бір кезекті мәжілісте бір ағамыз Ре­к­еңе қарап тұрып: «Сенің мынауың, – деп маған қарай сұқ саусағын шошайтсын, – бәлкім, босағалы тұрған жауапты хат­шының орнынан дәмелі шығар?» Бюро мә­жілісінде отырғанымды ұмытып, өре түрегелдім.
– Қытайдың жансызы сияқты жыл­миған, атаңа нәлет, шошайған саусағыңды қайырып, артыңа тығайын ба осы! – деппiн ашу үстiнде. – Қызметке қызығар кісің мен емес!
Әрине, менің бұл оспадар сөзіме жылмиған ағайды ғана емес, бюро мә­жі­лісін, тіпті партияны сыйламағаны деп ба­ға берушілер көбейді. Үлкен дауға ай­нала жаздаған осы бір оқиғаның тігісін жат­қызып, бәріне де «жарайды, ендеше» де­гізген Рекеңнің ешқашан ашу шақырмай, кү­ліп отырып жүргізетін қазылық шебер­лігі еді. Ол ғана емес, бүкіл қызметкердің ауызбірлікті іскер ұжымға айналуы жо­лын­да аса білгірлік көрсететіні әлі күнге есте.
Ол басшы болып жүрген кезде бас ре­дак­циядан жарық көрген төрт томдық «Қазақстан» қысқаша энциклопедиясы, «Ша­ңырақ», «Ол кім, бұл не?», «Негеш», «Ис­лам», «Әлемде талай қызық бар» т. б. энци­клопедиялық басылымдар ұлтымыз­дың рухани қазынасына айналды.
Р.Нұрғалиұлының әдебиеттанушы, өнер­танушы, қазақ драматургиясын тың­ғылықты зерттеуші ретіндегі жыл құрғат­пай жарық көріп жататын моногра­фия­лары, том-том еңбектері өзі пір тұтатын Бей­сенбай Кенжебаев, Темірғали Нұрта­зин, Зейнолла Қабдолов, Тұрсынбек Кәкі­шев сынды ағаларының нағыз ғалымдық жол­дарын ілгері апарушы адам екенін дә­лелдеді.
Оның алдынан Алматы, Астана шаһар­ла­рының жүздеген, мыңдаған шәкірті өтті. Енді оның ісін жалғастырып қана қой­май, ілгері апарушы «ойлы сана, отты жү­рек­тер көп болғай» дейтін тілек қана кө­ңілге ұялайды.
«Әй, бауырым, осы сен Абай атаңа ба­рып, сәлем беруді ұмытып жүрсің-ау» деп кездесуге шақырып тұрар даусын са­ғын­дым. Иә, енді ол ешқашан да өйтіп қо­ңырау шала алмайды. Мағжан ақынның өзі оқитын өлең жолдарындағы «Мен өл­мей­мін, менікі де өлмейді» дейтін сөзі енді ака­демик Рымғали Нұрғалиұлының өзіне ар­налғандай...