Мұқағали жайлы қос қойылым: бірі – сахна төрінде, бірі сахнадан кетті

Ешкімнен есіркеу күтпей, ескерткіш те тілемей, өз қолымен өзіне «мәңгілік мүсін» соғып кететін теңдессіз тұлғалар болады, өмірде өте сирек кездесетін сондай жандардың бірі – Мұқағали. Ең бір мызғымас мүсіндер мәрмәрдан соғылатын болса, Мұқағали «өз мүсінін» мәрмәрдан  мың есе мықты, миллион есе өміршең өлеңдерімен өріп, мөлдір сезімімен сылап, бүкіл ішкі болмысымен бекітті. Сондықтан да пәнидегі «сыртқы қабы» – тәнін тастап шыққан күні ақын жаны осы өзі сомдаған «ескерткішіне» көшті.
Десек те, біз сол Мұқаң салған «ескерт­кіш­тен» не сыр ұғып, оны қалай өз өмі­рі­міз­ге азық етіп жүрміз? Басқа жағын айт­па­ғанда, тек бір ғана сахнадағы, экрандағы Мұқағали дегенге тоқталсақ... Экран де­ген­нен шығады-ау, Мұқағалидың асқақ кеудесін кең жайып, өлең оқып тұрған не қалың ойға шомған тым болмаса бір сәтінің бейнетаспаға түспей қалуы – сол тұстағы телевизия маңында жүрген аға-апаларымыздың, сол кезде телевизия тізгінін ұстаған басшылардың жіберген үл­кен ағаттығы. Сондықтан біз Мұқағали об­ра­зын өлеңдерінен бөлек, драмалық шы­ғар­малардан іздейміз. Сол арқылы әркім өз қиялындағы Мұқағалимен қауы­шады. Ендеше, бізде ақын жайлы қандай қойы­лымдар бар?
«Қош, махаббат» сахнамен қош ай­тысты ма?
Бірінші кезекте, әрине, Мұқаң өз қолы­мен жазған «Қош, махаббат» еске түседі. Себе­бі прототипі өзі ғой. Бұрнағы жылдары әкемтеатрда жиі қойылатын осы туынды кейінгі кезде неге қойылмай жүр? Біз осы сауалмен қойылым режиссері Болат Атабаевқа қоңырау шалдық.
Болат АТАБАЕВ, режиссер:
 – Қазақ сахнасында оның қойылып келе жатқанына 20 жылға жуық уақыт болды. Енді бүгін оны күні өткен, ескі спек­такль деп репертуардан алып тастады. Не­гізінде, спектакльдің моральдық тұрғыдан ескіретіні рас. Тақырып ескіреді. Көтерген мәселесі өзекті болғанымен, қойылымның уақыт өте келе құрамы өзгеріп, бір әртістің орнына екіншісі келіп, бастапқы кездегідей емес, ойындарында алшақтық пайда бола­ды да, солайша ол өзінің бастапқы кездегі бағасынан, сапасынан айырылады. Сон­дық­тан алып тастаған шығар. Мұқағали шы­ғармашылығы тұнып тұрған лирика ғой. Бірақ «Қош, махаббат» – шыны керек, негізінен, сахналау үшін емес, оқу үшін жазылған пьеса.
– Қазір «күні өткен» дегенге келісіп жатқаныңызбен, кезінде соны өзіңіз ғой сахналаған, жұрт қалай қабылдап еді?
– «Қош, махаббат» тұңғыш сахна­лан­ған­да Лашын апамыз келіп көрген. Тіпті таң­ғалып та кеткен.
«Мұқағали» 100-інші рет сахналанбақ
Бүгін – Мұқаңның туған күні, Алма­ты­дағы М.Әуезов театрында Әкім Таразидің «Ақын, Періште, Махаббатының» афишасы ілу­лі тұр. Ал Астанадағы Қ.Қуанышбаев атын­дағы Қазақ драма театрында Серік Тұр­ғынбекұлының пьесасы бойынша қойыл­­ған «Мұқағали» қойылымы болады. Бұл туындының елорда жұртшылығының назарына ұсынылғанына биыл сегізінші жылға аяқ басыпты, сондай-ақ биылғы ме­рейтой қарсаңында қойылым 100-інші рет сахналанбақ екен. Біз пьеса авторы, ақын ағамыз Серік Тұрғынбекұлына хабар­ластық.
Серік ТҰРҒЫНБЕКҰЛЫ, ақын:
– Ақын ғұмыры жайлы туынды жазу оңайға соқпаған шығар, әркім өз «Мұқағалиын» жасағысы келеді. Сіз қалай көрсеткіңіз келді?
– Әрине, өмірін толық қамту мүмкін емес, сондықтан мен ол кісінің нағыз шы­ғар­машылыққа берілген, өмірі мен қызметі барысындағы қайшылықты оқиғаларға толы он шақты жылын қамтуға тырыстым. Өзі ұзын бойлы, кең иықты кісі еді ғой, соған сай жалғанды да жалпағынан басып жү­руші еді. Сол ер­кіндігінен қызмет ор­нында да көп істей алмайтын, кетіп қала береді. Оның ра­дио­дан, басқа да орын­дар­дан қалай шығып кеткенін шығармамда қам­тыдым. Бір ғана мысал, Пастер көше­сі­нің бойын­да Мұқағалиды милиция ұстап алған. Ақыры сол көше Мұқағалидың аты­на берілді. Мен осы оқиғаны қойы­лым­ға енгіздім. Бір қызығы, Мұқаң өзінің тура айт­қан, жүйеге қайшы келетіндіктен, жа­рия­ланбай қалған өлеңдерін «Мағжан­ның өлеңдері» деп оқитын. Мысалы:
Алматы – сайтан қала,
                                      сайқал қала,
Жем болған Балтыққа да,
                                      Байкалға да.
Аядай Алатауға тығылды кеп,
Сандықтау, самала бел,
                                      байтақ дала,
– дейтін өлеңі бар. Бұл әлі күнге дейін еш жер­де жарияланған жоқ шығар. Мен кейін Мағжан өлеңдерін түгел ақтарғанда, мұн­дай шумақ таба алмадым. Демек, Мұ­қаң­ның өз өлеңі, ақиық ақын Мағ­жан­ның мұ­ңы­­мен астасып өлең жазатын болғаны ғой.
Махаббаты жайлы әркім әр нәрсе айтады. Мен өз шығармамда ақын ма­хаб­­ба­тын Муза деген кейіпкер арқылы көр­сет­кім келді. Бұл шуақты жағы болса, көлеңкелі тұсы ретінде Жалғасбай атты кейіпкер ен­гіздім. Мұқаңның көлеңкесі секілді ереді де жүреді, басқан ізін аң­дып, әр қадамын жеткізіп тұрушы «үш әріптің» мүшесі – осы кейіпкерді де ақын өмірінің шындығы көрерменге ашыла түсу үшін қостым. Жалғасбайға Мұқаңның өзі де: «Сен осы КГБ-ның адамы емессің бе, неге қалмайсың жанымнан?» – деп, үйінен талай қуып та шығады, бірақ ол бәрібір қалмайды.
– Шындықты толық қамтыдым деп ойлайсыз ба, әлде айтуға, көр­сетуге именген тұсыңыз болды ма?
– Кезінде Лашын апамызға: «Мен сізді Мұқағалидың шын жанашыры, арқа сүйері етіп көрсеткім келді», – деп айт­тым. Сонда апамыз: «Айналайын-ай, бі­лем, сені Мұқаң ерекше жақсы көріп, ба­уы­рым деп санады. Айтқаның орынды. Ал өз ісіме кел­сек, шыны керек, мен Мұ­қағалиды осын­шалық ұлы ақын болады деп ойла­мап­пын, сенбедім. Жай бір пендешілік сияқ­ты көрдім», – деп ағынан жарылып, өткенге өкінгендей көзіне жас алды. Жазып шықтым. Сол тұста өзім осы Астана театрында әдебиет бөлімінің меңгерушісі болып қызмет істейтінмін. Театрдың көр­кемдік жетекшісі, белгілі режиссер Әзір­бай­жан Мәмбетов ағамыз болатын. Сол кісі театр қоржынына түскен бірнеше дра­ма­лық шығарманың іші­нен менің осы «Мұқағалиымды» ұнатып, оны сахналауды дарынды режиссер Болат Ұзақовқа тап­сыр­ды. Драманың бірнеше жылдан бері жүріп жатуы – Мұқағалидың құдіреті, сосын оқиғаларды аспаннан алмайсың, өлең­дерінің өзі драмаға сұранып тұрды.