Қазақша оқулықтар жайын бірлесіп ойласқан жөн

Рахман Алшанов, ҚР Жоғары оқу орындары қауымдастығының президенті:

Бүгін Алматы қала­сын­дағы Ғылым орда­сын­да Қазақстан Жоғары оқу орындарын оқулықтармен қамтамасыз ету мәселесі бойынша VIII республикалық конферен­ция өтеді. Конференцияны Қазақстан Республикасы Жоғары оқу орындары Қауымдастығы еліміздің Білім және ғылым ми­нистр­лі­гінің және Қазақ­стан­ның жоғары оқу орын­да­рының қолдауымен ұйымдастырып отыр. Жоғары оқу орындарын оқулықпен қамтамасыз ету мәселесі бойынша жыл сайын ұйымдастырылатын конференциялардың мақсаты – жоғары оқу орындарына арналған кітап өнімдерін ғылыми тұрғыда сараптан өткізіп, дайындау, аудару, басып шығару мәселелерін ортаға салу.
Конференция жұмысына Білім және ғылым министрлігінің өкілдері, ЖОО-лардың ректорлары мен ғалымдары, кітапхана директорлары, баспагерлер, оқу-әдістемелік бөлімдердің мамандары, жаңа шыққан оқулықтардың авторлары мен авторлық ұжымдар, аудармашылар, жалпы зиялы қауым мен бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері қатысады. Келелі жиын барысында тақырыптық баяндамалар жасалып, талқылаулар өтеді. Конференция аясында сондай-ақ 2011-2012 жылдары мемлекеттік тапсырыспен жарық көрген оқулықтар мен Алматы қаласындағы жоғары оқу орындарының өз авторлары дайындап шығарған кітаптардың көрмесі және бірқатар үздік оқулық авторлары мен баспа ісін ұйымдастырушыларды марапаттау рәсімі өтеді.
Осы орайда біз аталған шараны ұйымдастырушы, ҚР Жоғары оқу орындары Қауымдастығының Президенті, академик Рахман Алшановтың оқулық мәселесінің түйткілдерін қамтыған мақаласын ұсынып отырмыз.

Білім беру үдерісін сапалы әрі толық­қан­ды әзірленген оқулықтармен қамтама­сыз ету әр кезде де өз өзектілігін жоғалтқан емес. Түрлі қиындықтарға қарамастан қа­зіргі уақытта жоғары оқу орындарына ар­налған әр саланы қамтитын оқулықтар шы­ғару ісі кезең-кезеңімен жолға қойылып ке­ле жатқанын аңғаруға болады. Бұл б­а­ғы­ттағы барлық іс-шаралар Елбасымыздың жыл сайынғы Жолдауында нақтыланған ғылым-білім саласын жетілдіруге байла­ныс­ты басым бағыттарын жүзеге асыру мақсатында қолға алынып келеді. Оқулық дайындап шығаруда ҚР Білім және ғылым министрлігі нақты шараларды жүзеге асыра бастады. Бұл ретте жоғары оқу орын­дары үшін аса қажет базалық оқулық­тар­ды басып шығаруға мемлекет бюдже­ті­нен бөлінетін арнайы қаржы көлемі жыл сайын өсіп отырғандығын айта кеткен жөн. Білім және ғылым министрлігі тарапынан елімізде тұңғыш рет қолға алынып отырған оқулық шығарудағы осы бір тың жоба, мемлекеттік тілдегі қажетті оқулықтардың саны мен сапасының артуына жаңа мүм­кін­діктер ашуда. Жоспарда белгіленген қаржыдан авторлық қаламақы төлеу де қа­рас­тырылған. Көптеген авторлар өз кітаптарына бірінші рет қаламақы алып отырмыз дегенді айтып жүр. Отандық авторлар мен аудармашыларға тек 2012 жылдың нәтижесі бойынша 35 млн теңге қаламақы төленген. Жоспардағы кітаптар­ды шығаруға қаражаттың негізгі бөлігін бас­паханаға төленген қаражаттар құрай­ды. Оқулықтар төрт баспаханада басыла­ды. Сапасы да лайықты дәрежеде деп айта аламыз.
2011 жылы жоғары оқу орындарына арналған базалық оқулықтарды шығаруға тұңғыш рет мемлекеттік бюджеттен 137,7 млн теңге көлемінде қаржы бөлінді. Соның арқасында жалпы таралымы 181 829 дананы құрайтын 130 базалық жоғары оқу орындарына арналған оқулықтар да­йын­дап, басып шығаруға мүмкіндік туды. Бірлесіп қаржыландару жолы арқылы оқу орындарының сұранысы бойынша 50 оқулық шығарылып, 56150 дана таралым­мен кітапханаларға жеткізілді.
2012 жылы мемлекеттік тапсырыс негізінде жоғары оқу орындарын базалық оқулықтармен қамтамасыз ету және шетел ғалымдарының үздік оқулықтарын мем­лекет­тік тілге аудару жұмыстарына респуб­ли­калық бюджеттен 200 млн теңге бөлінді. Нәтижесінде, 75 базалық оқулық пен шетелдік ғалымдардың 15 үздік оқулықта­рын басып шығаруға жағдай жасалынды. 2012 жылғы мемлекеттік тапсырысты жүзеге асыруға еліміздің 27 жоғары оқу орнынан 36 аудармашы маман мен 110 оқулық авторлары тартылды. Барлық оқу­лықтар Білім және ғылым министрліктің «Оқулық» Республикалық орталығының сарап­тамасынан өтіп, жоғары оқу орын­дарына, сондай-ақ ҚР Ұлттық кітапханасы мен ҚР Орталық ғылыми кітапханасына таратылды.
2013 жылға да республикалық бюд­жет­тен базалық оқулықтар шығару мен шет­ел авторларының оқулықтарын мемле­кет­тік тілге аударуға тиісті қаржы бөлінбек. Бел­гіленген жоспар бойынша биыл 50 база­лық оқулық пен 26 шетел авторлары­ның үздік оқулықтарын аудару көзделіп отыр. Үстіміздегі жылы мемлекеттік тапсы­рыс­ты орындауға 18 жоғары оқу орнынан 84 оқулық авторы (оның ішінде 22 автор­лық ұжым) қатысуда. Бұған қоса жаңа оқулықтар үшін 13 жоғары оқу орнынан 37 тәжірибелі аудармашылар тартылуда. Биыл­ғы жылдағы оқулық әзірлеу үдерісінің ерек­шелігі: оқулықтар тек техника, тех­нология, жаратылыстану және агрария са­ла­ларынан дайындалмақшы. Аударманың бәрі де негізгі авторлардың авторлық келі­сімін сатып алу арқылы жүзеге асырылып отыр.
Өзгенің тәжірибесін молынан алсақ...
Шетелдік авторлардың кітаптарын аударып, Қазақстанда шығаруға авторлық келісім алу қажеттілігі бар екені белгілі. Әрине бұл да тегін емес, біз олармен келісімшартқа отырып, 2012 жылы 15 кітапқа шетелге 5 млн теңге аудардық. Ал шығарылып жатқан кітаптардың мән-мағынасының сапасына келетін болсақ, Қауым­дастықтың баспа орталығы автор­лар­мен тізімге кірген күннен бастап жұмыс істей бастайды. Күнделікті бақылауға алып, кітаптың белгіленген күнге дайын болуын қадағалаймыз. Келісімшарт бойын­ша кітаптың мазмұнының Типтік оқу бағдарламасына сай болуына, кредиттік технологияның талаптарына жауап беруіне, біріншіден, авторлардың өзі, мә­тінді талқылайтын кафедрасы, рецензент­тер, оқулық ретінде ұсынатын ЖОО-ның ғы­лым­и кеңесі жауап береді. Екіншіден, біз өз редакциялауымыздан және корректор­лық жөндеуімізден кейін авторға (автор­лар­ға пойызбен, ұшақпен, экспресс пош­та­мен) қайтадан қайтарып, жөндетеміз. Үшін­шіден, оқулық қолжазбасы Министр­лік­тің «Оқулық» Республикалық орталы­ғы­нан сараптама кезінде тексеріледі. Сарап­та­мадан өтсе, баспаханаға дайындалады немесе автор кемшіліктерін түзеп, толық­ты­рады, содан кейін сараптамаға қайта ке­теді. Бұл үлкен үздіксіз жүріп отырған про­цесс, конвейрдегідей іс-әрекет. Осы іс­тер­дің барлығы шығарып жатқан оқу әде­биеттеріміздің сапалы болуына бағытталып отыр.
 Өткен жылдан бері тұңғыш рет шетел ав­тор­ларының оқулықтарын мемлекеттік тілге аудару жұмысы бір жүйеге келтіріле бастады. Атап айтсақ, 2012 жылдың Тақы­рып­тық жоспары бойынша шетел оқулық­та­рының сегізі – ағылшын тілінен, біреуі – итальян тілінен, алтауы – орыс тілінен ауда­рылды. Авторлық құқықтар 12 шетел­дік баспа үйлерінен (McGraw Hill, Oxford University Press, Cambridge University Press, Springer, Pearson, PennWell, Taylor & Francis, La Scuola, Бином, Питер, КДУ, БХВ-Петер­бург) сатып алынды. Аударма жұмысына 9 ЖОО-нан (Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, А. Бөкетов атындағы ҚарМУ, Л.Н. Гумилев атындағы Евразия ҰУ, Қ. Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ, Қарағанды МТУ, К. Жұбанов атын­дағы Ақтөбе МУ, Д. Серібаев атындағы Шығыс-Қаз, МТУ, Халықаралық білім беру корпорациясы, Абылай хан атындағы Қазақ ХБ және ӘТ университеті) 36 аудар­ма­шы қатысты. Ғылым мен техника сала­сын­дағы күрделі оқулықтарды қазақ тіліне тәржімалауда А.Айтқұлов, Ә.Жумина, А.Додонова, Н.Дузбаева, Г.Шабикова, А.Тусупбекова, А.Бержанова., Э.Шалбулова, З.Мансуров., М.Нәжіпқызы., Б.Діністанова сынды тәжірибелі аудармашы-мамандар­дың еңбегін ерекше атап өткеніміз жөн.
Үстіміздегі 2013 жылы еліміздегі жо­ғары оқу орындарының білім сапасын әлемдік деңгейге көтеру мақсатында, әлемнің ең үздік 7 ЖОО-нда (Калифорния технологиялық институты, Гарвард уни­верс­итеті, Стэнфорд университеті, Оксфорд университеті, Принстон универ­си­­теті, Кембридж университеті және Мас­сачусетс технологиялық институты) қолда­ны­латын соңғы талаптарға сай, кейінгі шыққан, сұранысқа ие үздік оқулықтардың тізімі жиналып, соның ішінен 26 оқулық 2013 жылдың Тақырыптық жоспарына іріктеліп алынды. Оқулықтар ақпараттық технологиялар, машина жасау, физика, математика, геотехнология, биохимия, хи­мия, биология, биотехнология салала­рын қамтитын болады.
Қазақ тіліне аудару құқықтары Wiley, Pearson, Cambridge University Press, Oxford University Press, McGraw-Hill, Springer, Cen­gage Learning, Taylor & Francis баспалары­нан сатып алынды. Бұл жобаға 11 жоғары оқу орнынан 47 аудармашы тартылуда.
Оқулық жазатындарға жеңілдік керек
2011 жылдың нәтижесімен өткен Рес­публикалық конференцияда ҚР Білім және ғылым министрі министріміз Бақыт­жан Жұмағұлов мырза бізде әзірге авторлар мектебі қалыптаспай келеді деген еді. Осы өткен екі жылдың ішінде кітап жазу процесіне 500-дей ғалымдар мен ұстаздар тартылды. Биылғы жылдың өзінде 90-дай автор жұмыс істемек. Қазіргі кезде осы про­цестен біз жақсы үрдіс көріп отырмыз. Бірін­ші жылы кітап жазған авторлар тағы да құлшыныс білдіруде, яғни министрліктің қолдауымен ісіміз жалғаса берсе, респуб­ли­камызда білікті авторлар мектебі қалып­тасады деп айтуға болады.
Әзір де жақсы авторлардан кенде емес­піз. Мысалы, аса тәжірибелі ғалымда­ры­мыз Зулхайр Мансуров, Михаил Тонкопий, Амангелді Түсіпов, Алғабас Казешұлы, Сатыбалды Нұрпейісов, Зарқұм Сартайұлы, Құлпыбаев Серік, Василий Мельников, Сәуле Ынтықбаева, Әуелбек Ізтайұлы, Фарида Гусманова, Бақыт Бөрібаев, Өмірхан Әбдиманұлы, Төлеутай Несипбаев, Дулат Шукаев, Аман Құлбаев және басқаларын ерекше атап кеткіміз келеді. Осы аға буын авторлардың ізін басып келе жатқан келесі буын ғалымдар Амангелді Әліпбаев, Күләш Каймулдинова, Ердұлла Сердалиев, Хамит Аубакиров, Темір­хан Бижігітовтер де баспаға өте сапа­лы, мән-мағынасы жағынан құнды еңбек­т­е­рін ұсынды.
Тағы бір мәселе, оқу орындары тара­пы­нан өз авторларына жасалынып жатқан шы­ғармашылық қамқорлықтың жоқтығы. Осы жылдардың ішінде мыңдаған ұстаз­дар­мен қарым-қатынаста болдық. Бірінің кіта­бын шығардық, бірінің ұсыныстарын тың­дадық дегендей, бірақ оқу орнының тара­пынан еңбекақымызды сақтап шығар­ма­шылық демалыс берді, сағатымызды азайтты деген сияқты жеңілдіктер беріп жа­тыр дегенді естімедік. Сонда бұл автор­лар түнде және тек демалыс күндері ғана жұмыс істейтін сияқты. Сондықтан, оқулық дайындайтын авторлардың жағдайын да ойланғанымыз жөн.
Десек те, кейбір авторлар осындай оқу­лық жазамын деп ұсынады да, біраз ай­лар өткен соң, қолынан келмейтінін бай­қап, небір себепті ойлап тауып, жаз­бау­ға тырысады. Ондай фактілер бізде бар. Содан соң біз ол оқулықты ауыстыруға тырысамыз. Ал Тақырыптық жоспардағы оқулықтардың шығуы Республикалық бюджетке байланысты болғандықтан, оны ауыстыру өте қиын. Ал авторлар ұсынған қолжазбаларының барлығы дерлік сапалы болып келеді деп айта алмаймыз. Біз осы күндері болашақ авторлардың көбісінің материалдарының дайын бір бөлігін тексеріп бердік. Алайда авторлар мен аудармашылар кітап жазуға үлкен жауап­кер­шілікпен қарауы керек. Баспа барлық автордың кітабын қайта теріп бере алмайтынын ескеруіміз керек. Бұл ретте «Оқулық» Республикалық орталығы оқулықтың сапасының артуына үлкен жәр­демін әрі ықпалын тигізеді. Тек бір айта­рымыз, орталықтың сарапшыларға бөле­тін мерзімі өте үлкен екен – 60 күнді құ­рай­ды. Кітаптардың мынандай үлкен ағымы жүріп жатқанда әр кітапты 60 күн­нен ұстау, меніңше, дұрыс емес. Сондықтан осы мәселені шешу қажеттілігі бар. Бір кітапты електен өткізуге бір ай да жеткілікті сияқты.

P.S.
Қазір еліміздегі ЖОО-ларда білім алып жүрген 600 мыңнан астам жас­тың 52 пайызы мемлекеттік тіл – қазақ тілінде білім алады. Алдағы жыл­дар­да мемлекеттік тілде білім алатын жастар 70 пайызға жетеді деп күтілу­де. Бұл еліміздің жоғары оқу орындарына қазақ тіліндегі оқулықтардың қа­жет екенін айқындай түседі. Ресми есеп бойынша қазіргі күні елімізде 50 миллион кітап болса, мұның 8 миллионға жуығы ғана қазақ тілінде екен. Бұл бізден қазақ тіліндегі оқулықтар мен кітаптарды көптеп шығаруды талап етеді.