Қазақстаннан тысқары қазақ филологиясы оқытылатын жалғыз факультетке – 60 жыл

Қайрат ҒАБИТХАНҰЛЫ, ҚР Білім және ғылым министрлігі А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының жетекші ғылыми қызметкері, ҚХР Орталық ұлттар университетінің құрметті профессоры:

 – Кезінде өзіңіз оқыған, өзіңіз қызмет еткен Бейжіңдегі Орталық ұлттар университетіндегі қазақ тілі-әдебиеті мамандығының ашылғанына биыл – 60 жыл, қазақ тілі-әдебиеті  факультетінің құрылғанына 10 жыл толып отыр. Осы мерейтойға байланысты өтетін халықаралық конференцияға бара жатыр екенсіз. Жалпы, бұл конференцияда не мәселе, қандай тақырыптар қаралмақ?
– Алдымен бұл факультеттің тарихына қысқаша тоқтала кетейін. Орталық ұлттар университеті 1941 жылы алғаш рет Янан­да Янан ұлттар институты болып құрылса, 1951 жылы бұл оқу орны Бейжіңге көшірілген еді. Ал 1993 жылы университет болып қайта құрылды. Қазіргі таңда Қытай еліндегі ең таңдаулы жоғары оқу орнына айналып отыр. Ал мұндағы қазақ тілі- әдебиеті мамандығы 1953 жылы профес­сор Гың Шымин бастамасымен ашылған-тын. Гың мырза, жалпы, Қытай еліндегі түркология ғылымының көшбасшысы, сонымен қатар қазақ тіл білімінің де қамқоршысы бола білді. Бұл факультеттің ерекшелігі сол – бүгінгі таңда Қазақстаннан тысқары жердегі қазақ филологиясы оқытылатын жалғыз факультет болып есептеледі. Факультетте қазақ тілі, қазақ әдебиеті, қазақ фольклоры, қазақ тарихы, түркітану, көне түркі тілі мен жазуы секілді қазақтану мен түркологияға қатысты пәндердің барлығы оқылады.
Конференцияда, негізінен, қазақ тілін оқыту, грамматика, лексикология, фоне­ти­ка, тіл тарихы, жалпы түркологияға қа­тыс­ты мәселелер қаралатын болады. Оған Қазақстандағы Еуразия ұлттық универ­ситеті, Қазақ ұлттық университеті, Абы­лай­хан атындағы халықаралық қатынастар және шет тілдері университетінің про­фес­сорлары мен А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының ғалымдары, Гер­мания, Түркия, Швейцария елінің өкілде­рі, Қытайдағы ең беделді жоғары оқу орын­­дарының мамандарынан бөлек, жергілікті БАҚ қызметкерлері, сондай-ақ зерттеуші-ғалымдар шақырылып отыр.
– Бұл университеттегі мамандарды оқытуда Қазақстандағы тіл білімі  бағ­дарламасынан қандай да бір айыр­машылық бар ма?
– Айырмашылық жоқ деп айта алмай­мын.  Басты ерекшелік – онда өтетін са­бақ­тардың тең жартысы қытай тілінде өте­тіні. Одан бөлек,  бүгінгі қазақ тілі-әдебиеті факультетінің оқу кестесі, оқыту тәсілі мен бағдарламасы қытайдың көрнекті ғалы­мы, түркітанушы, Түркия ғылым академия­сының академигі, марқұм Гың Шымин мырза жасап кеткен бағдарламамен жүр­гізіледі. Мәселен, мен өзім сол универси­тет­те оқып жүргенімде түркітану, түркі тілді­лер­дің әліпбиі, қазақтың ауыз әдебиеті, қа­зақ тарихы және түркология ғылымы пәні қытай тілінде жүргізілетін. Сол себепті ол оқу орнын бітірген түлектер қазақ филологиясы мамандығымен қатар, қытай тілін де  жетік меңгеріп шығатын болады. 
– Ол факультетке, негізінен, қай ұлттың өкілдері көбірек түседі. Жалпы, Күншығыс елінде қазақ тіліне деген қызығушылық қандай деңгейде?
– Факультетте, негізінен, Қытай елінде тұратын қазақ студенттері оқиды. Олай дейтінім дәл қазір Қытайда бір жарым миллион қазақ ұлтының өкілдері тұрады. Онда 100 пайыз қазақ тілінде хабар тарата­тын екі мемлекеттік және бірнеше аймақ­тық телеарна, таралу ауқымы әркелкі ра­дио­лар, аймақтық,  аудандық (бізше облыс­тық) және қалалық телеарналар мен радиолар, газет-журналдар, бірнеше баспалар мен баспаханалар жұмыс істейді. Осы мекеме­лерді білікті мамандармен, негізінен, осы Орталық ұлттар университеті қамтамасыз етіп отыр деуге болады. Оның сыртында жылына миллиондаған тиражбен қазақ тіліндегі оқу құралдары, түрлі әдеби және ғылыми-танымдық кітаптар шығарылады. Осының барлығында қазақ тілі-әдебиеті факультетін аяқтаған түлектер жұмыс істеп жатыр. Бұл факультетте оқып жүрген студенттердің басым көпшілігін қазақ бала­лары құрағанымен, ара-тұра ханзу және басқа ұлт өкілдері де қабылданып тұрады. Факультеттің белді профессорлары Ли Зиңшаң, Би Шүн, Чың яняндар осы маман­дықты бітірген түлектер екенін айта кетуіміз керек.
Дәл қазір бұл факультетте 200-ге жуық студент білім алып жатса, олардың басым көпшілігі қазақ тілі, қазақ әдебиеті және көне түркі тілі мамандықтары бойынша бакалаврда, магистратура, докторантура мен посдокторантурада білімін жетілдіруде.  
– Бұл университетті Қазақстан мен Қытай Халық Республикасы арасын­дағы мәдени, саяси, һәм ғылыми бай­ланыс орнатушы бірден-бір орда деп айтуға негіз бар  ма?
– Әрине, негіз бар. Бұл оқу орны қазір­дің өзінде ол міндетті толық атқарып отыр деп айтуға болады. Олай дейтінім, қазақты бүкіл әлемге танытып жүрген күміс көмей опера әнші Майра Мұхамедқызы мен өзінің биімен көпшілікті тәнті еткен Шұғыла Сапарғалиқызы секілді өнерпаздар және  Қазақстанның жоғары оқу орындары, ғылыми-зерттеу институттарында жемісті еңбек етіп жүрген ғылым докторлары мен кандидаттар Бақыт Еженхан, Дүкен Мәсімхан, Жанымхан Ошан және Рахым Айыпұлы т.б. айтсақ та жеткілікті.
Университет бүгінде әлемнің көптеген жоғары оқу орындарымен тығыз байланыс орнатқан. Оның ішінде қазақ тілі-әдебиеті факультеті, әсіресе Германия, Швейцария және Түркиядағы ең ірі жоғары оқу орын­дарымен тығыз байланыста. Факультеттің оқытушылар құрамы мен студенттер өзара тәжірибе алмасып, жыл сайын ондаған студенттер аталған мемлекеттерге бір жылға оқуға барып қайтып жүр. Ал Қа­зақстандағы білім ордаларымен 2000 жылдан кейін жан-жақты қарым-қатынас орнатылып отыр. Атап айтқанда, Еуразия ұлттық университеті, Қазақ ұлттық универ­ситеті, Халықаралық қатынастар және шет тілдері университетінің ұстаздары да осы факультетте жүйелі түрде дәрістер оқып, арнайы курстар өткізіп тұрады. Ол жақтан да Қазақстанға келіп, өз тәжірибелерімен бөлісіп жатқан мамандар да баршылық. Атап айтқанда, факультет деканы, түрко­лог-ғалым  Жан Динь жинь, факультеттегі партия өкілдігінің бас хатшысы, әдебиет­танушы-ғалым, профессор  Мұхтар Әбіл­қа­құлы, көне түркі тілінің білгір маманы, профессор Еркін Ауғалиұлы, декан орынбасары, аудармашы, тілші-ғалым Болаш Шөкейев секілді білікті мамандар біздің елге жиі келеді. Уни­верситет жаны­нан қазақ тілі-әдебиеті фа­культеті толықтай құры­лып, жемісті еңбек етуіне, бүгінгідей биік деңгейге жетуіне факультет деканы Жан Динь жинь мырзаның еңбегі ерекше екенін атап өтуге тиіспіз. Олардан бөлек, марқұм Мәкен Ілікенұлының еңбегі ерен. Сонымен бірге бүгінде зейнеткер, қазақ тілінің білгір маманы, ұлағатты ұстаздар Жұматай Орын­байқызы, қазақ тілі кафе­драсын бірнеше жыл басқарған түрколог Ли Зиң шаң мен Би Шүң осы факультеттің жан-жақты жұмыс істеуіне өз үлесте­рін қосып келеді. Конфе­ренция барысында про­фес­сор Ли Зиң шаңның 80 жылдығы да қатар аталып өткелі отыр. Ал Қазақстан жағынан Еуразия ұлттық университетінің профес­соры Тұрсын Жұртбай мен Дихан Қамза­бекұлы, Қазақ ұлттық университе­тінің профессоры Бағдан Момынова мен Бер­дібай Шалабай, ҚР Мемлекеттік тіл коми­те­ті төрағасының орынбасары Шеру­бай Құрманбайұлы, ҚР Тіл білімі институ­ты­ның директоры, профессор Мырзабер­ген Малба­қов секілді ғалымдар екі елдің тіл білімі саласында аянбай еңбек етуде.
Атап өтер жадағы, бұл факультет, жалпы, Қытайдағы қазақ тілінің сақталып қана қоймай, көптеген маманның сүйген кәсібі­мен шұғылданып, ел қатарлы өмір сүруіне сүбелі үлес қосып келе жатқан білім орда­сы да. Және бұл факультетте әр жылдарда оқыған қазақ студенттері қазақ пен шығыс халықтарының да әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрін жандандыруда бастама­шы болып, айтарлықтай үлес қосып  келе­ді. Мысалы, 1982 жылы осы факуль­теттің студенттері өзара бірігіп, ғасырлар бойы ұмыт қалған Наурыз мерекесін той­лауды қолға алып, төл мерекеміздің орта­мызға оралуына зор ықпал еткен-тін. Нау­рыз мерекесі содан бері мемлекеттік деңгейде өткізіліп келеді. Ол кездері Нау­рыз мейра­мы Қытай еліндегі тек қазақтар ғана шо­ғыр­ланған қазақ ауылдарында да тойлан­байтын.