Қостанай Алаш арыстарын менсінбей ме?

Қостанай елі тарихта аты қалған тұлғаларға кенде емес. Алайда сол ұлыларды ұлықтауға келгенде ақсап отырмыз. Өзім көрген Ыбырай Алтынсариннің 150 жылдық тойы, Ілияс Омаровтың 80 жасы мен Бейімбет Майлиннің 100 жылдық мерейтойлары ғана республикалық деңгейде ескерілсе, одан кейін той өткізу биліктің «буынына» түсіп кетті ме, ұсақ-түйек жиындарда бас қосудан артылмай қалдық. Ұлт көсемі Ахмет Байтұрсынұлының 125 жылдығынан ке­йін бізде бабалар даңқын асырған басы артық той өтпепті де. Қазақ әдебиетінде «Қамыстың басы майда, түбі сайда» деп басталатын жалын­ды жырымен әйгілі Тәтіқара жырауымыз бар. Ол тек Қостанайдың ғана жерін қорғаған жоқ, жоң­­ғарды қазақ жерінен мүлдем кетірген даңқ­ты қолбасшыларымыздың бірі. 2005 жылы Тәтіқараның 300 жылдығы да ым-жымсыз қал­ды. Бабамыздың атында не көше, не ескерткіш белгі жоқ.

Ұлыларын ұлықтай алмаған...
Ал сол арыстарымызға берілген көшелер, оларға қойылған ескерткіштерді көрсең, жаның ашиды. Жоғарыда айтқан Ілияс Омаров та бір көшеге зар болып отыр. Мемлекет және қоғам қайраткері атындағы Қазақ драма театры қала­ның бір шетінде, Маяковский көшесінде! Қан­ша­ма жылдан бері айта-айта, әйтеуір былтыр ғана орталықта өнер ордасының жаңа ғимараты са­лына бастады. Театр үйі тыңгерлер алаңының үсті­нен қаланып, тың көтерушілер ескерткішін қал­қалап тастағасын, келмеске кеткен кеңес қо­ғамының сарқыншақтары бұл жолы да әй-шәй дес­пей тарқамады.
 Дәрежесі ханмен тең «тәкәппар Қошқарұлы Ер Жәнібек» атанған бабамыздың орны да төрге лайық. Ал атақты мерген Кейкі батырды кім білмейді? Ол соншама қатардағы біреу болса, басы Эрмитаждағы кунсткамерада жатар ма еді, қала көшелерінің бірінің атын алмайтындай не жазып қойыпты? Сондай-ақ Барақ әулие баба­мызды да ұлықтап, қала көшелерінің бірін беруге болар еді, тағы да «дәлел жоқ, дәйек жоқ» демесе арызқой жақ. Марал Ишан бабамыз атында ме­шіт болғанымен, көше аты жоқ. Қазақ дала­сын­да сауат ашқан, дінімізді насихат ете жүріп, Ресейдің отарлау саясатына бас көтерген ұлы тұлғаға был­тыр Қызылордада сауын айты­лып, ас арналып, игі шара өткізілді. Осындағы ұрпақтары мен ғалымдар барып келгені болмаса, қалғаны­мыз баяғыша ләм демедік. Алаш арыстарының қата­рында ерекше орын алатын Нұржан Науша­бай­ұлының атына көше беруге әзір қолымыз жет­пей келеді. Қазақ өнерінің майталмандары Елу­бай Өмірзақов, Серке Қожамқұлов, Қапан Ба­дыро­в­тардың да басы сыймай жатыр туған же­ріне.
Алаш арыстары батпаққа батып тұр
Жоғарыда аталған арыстардың орнын Таран, Гоголь, Герцен, Гашек, Карбышев, Павлик Морозов, Ворошилов, Рабочая, Повстанческая, Челя­бинс­кая, Курганская... тағысын тағылар басып отыр. Кезінде қаланың қақ ортасын кесіп өтетін Свердл­ов даңғылына Ұлы Абайдың есімін бе­рер­де сойыл-шоқпар ғана жиналған жоқ дейді сол кезді көзі көргендер. Әйтпесе құрдымға кеткен кеңес сарқыншақтары жұлынып-жұлқынып ба­рып басылыпты. Орталықты жарып өтетін Ленин даң­ғылы да әл-Фараби атын әрең алды. Мұндай қа­дам «күн көсемнің» табынушыларына ауыр ти­гені соншалық, «жанып-жанып» барып, ақыры қой­ды. Ал облыс орталығындағы Ленин ескерт­кі­ші орнынан алып, ол жерге Алаштың рухани кө­семі Ахаңның мүсінін қойғанда ком­мунисі де, емесі де домалақ арыздарын арқалап, ойдан қырға шапты. Әйтеуір Ильич ескерткіші Жеңіс саябағына апарып қойылғанда барып «...біздің атамыздың» балалары жай тапты. Оны айтасыз, жерлесіміз Мұхамеджан Қарабаев­тың есімін Гашек атындағы көшеге береміз де­генде, орыс­тіл­ді БАҚ беттері «дөңбекшіген» мақа­лалардан кө­рінбей кетті.

Сондағы айтатындары – тұңғыш кәсі­би дәрігеріміздің атқарған қызметі жайлы дерек аз көрінеді. «Жарайды» деп қоя салуға болар еді, қазақтан да бесаспап дәрігер шыққан ба деп, жүйкемізге ши жү­гірт­кенін айтсаңшы. Ал Мұхамеджанмен тай­та­лас­қан Гашек кім? Әрі кетсе поляктың бір жазу­шысы шығар, оның қазаққа қандай еңбегі сіңіпті?
Ал енді көше аттары бар, ескерткіш қойылды деген бабаларымыздың күйі қандай? Алысқа бармай-ақ, аты әлемге танылған Шоқан Уәлихановтың далада қалған көшесін айтсақ жетіп жатыр. Алаш арысы Сәкен Сейфуллин атындағы көше қаланың бір шетінде, бас-аяғы бірнеше үйі бар шағын дәліз тәрізді. Міржақып Дулатов көшесі де орталықтан басталады да, ауыл-үйдің арасына барып батпаққа бір-ақ тіреледі. Майлин көшесінің де оңып тұрғаны шамалы. Көктем, күзде кө­шені лай су басып, ойдым-шұңқыр лықа тола­ды да, адам аяғы басып жүруге кел­мейді. Би­ағаңа мұны аздық еткендей, темір­жол вокзалы алдында тұқырайған мүсі­ні тұр. Бірақ оны мүсіннен гөрі мүсәпір деген дұрыс шығар. Амангелді Иманов көше­сінде батырдың басы ғана тұр, шын басы емес, ескерткіш басы. Тіпті қасына барып оқы­масаңыз, оның кімге қойылған белгі­тас екенін айыра алмайсыз. Батыр атын­дағы кө­шенің әр жеріне ғана тас жол төсел­гені болмаса, оның да ой-шұңқыры көп.
Қостанайда «қазақ» деген көше бар
Айтпақшы, қалалық әкімдіктің оң жа­ғында облыстық сот ғимараты орна­лас­қан. Сырты темір дуалмен қоршалған сот үйінің алдында Қазыбек бидің тәп-тәуір ескерткіші бар. Өкінішке қарай, өмір бойы еркіндікті аңсап өткен бабамыздың өзі құр­сауда отырғандай көрінеді көзге.
Басқа жақты қайдам, Қостанайда «Қа­зақ» деген көше бар. Бұны қалай түсі­несіз? Ресейде — «Русская», Өзбекстанда «Өз­бек» деген көшелер бар деп елестетіп көріңізші. Жоқ, олар ұлтын бұлай кем­сітуге жол бермейді! Рас, тоқсаныншы жыл­дардың бас кезінде Қостанай облы­сындағы қазақтың үлесі он жеті-ақ па­йыз болды (қазір де көбейіп кеткеніміз шамалы). Меніңше, сол «Қазақ» көшесін қазағы аз заманда ұмыт болмасын деп атай салған болуы керек. Бұл сонда қазақты қолдау ма, жоқ, әлде қорлау ма?!
Алысқа бармай-ақ қояйын, биыл Ыбы­рай атамыз 170 жасқа толып отыр. Алайда әзірге оны атап өтейік деп, ешкімнің аузы қыбыр еткен жоқ. Міне, ұлықтарымызға көрсетіліп жатқан құрмет — осы. Тізе берсек таусылмайды, расымен, кеше алты Алашқа аты мәлім болған, бүгін басы дауда қалған ірі тұлғаларымыздың күйі — осындай.