Рүстем Әбдіраш, режиссер: "Сыншының дипломы бізге туа салысымен берілуі тиіс..."
Белгілі кинорежиссер Рүстем Әбдіраш қазір қазақ хандығының 550 жылдығына орай жарыққа шығатын «Қазақ елі» жобасын түсіруге кірісті. Режиссермен «Қазақфильмде», қауырт жұмыс арасында тілдесудің сәті түскен еді.
– Рүстем аға, «Қазақ елі» жобасының кастинг жұмыстары басталып кетті ме?
– Иә, қазір жобаға атсалысам деген кәсіби әртістер де, өнерге қатысы жоқ жандар да іріктеліп жатыр. Бас кейіпкерлердің негізгі бөлігін қолдан келгенше кәсіби актерлерден алуға тырысамыз. Өйткені, бұл – асықпай түсіретін көркем фильм емес, көркем суретті сериал. Сериал форматында түсірілетін фильм десек болады. Бұл жерде барлық жұмыс тез жасалады. Түсірілім алаңында жұмыс істейтін команданың кәсібилігі жоғары деңгейде болғанда ғана тығыз уақыт ішінде сапалы жұмыс жасай алады.
– Кәсіби білімі жоқ жандарға қандай рөлдер беруіңіз мүмкін? Біз сіздің өнерге еш қатысы жоқ кісілермен де жұмыс істей алатындығыңызды білеміз. Мысалы, «Құрақ көрпедегі» Матвейдің рөлін қарапайым ауыл тұрғыны Салман Мужухаев керемет алып шықты.
– Қарапайым кейіпкерлер бізге тосыннан кездесіп жатады. Табиғаты, қимыл-әрекеті сен іздеп жүрген кейіпкерге қатты ұқсайтын адам кездессе, онымен жұмыс істеу жеңіл болады. Оған көп талап қоймайсың, кинода өзін-өзі ойнап шығады.
Осы ретте айта кетейін, таяуда Алтайда қазақтың дәстүрлі тұрмысын көріп өскен Әріби-Әрібек деген жігітпен таныстым. Өзі «Қобыландыдан», «Алпамыстан» үзінділер жатқа оқиды екен. Қазақтың салт-дәстүрін, әдет ғұрпын жетік біледі. Осындай кейіпкерлер табылып жатса, біз қуана қарсы аламыз. Қазір біздің өмірімізге «аутентичный» қазақ» деген жаңа термин енді. «Аутентичный» деген негізіне, табиғи болмысына жақын нәрселер ғой. Бізге осындай «аутентичный», яғни, түп-тамырына жақын, тіл білетін, иіс сезетін, салт-дәстүрден хабары бар азаматтар келсе, жақсы болар еді. Мысалы, басты рөлдерді кәсіби әртістер сомдап жатқанда, оның ар жағында асау атты каскадердің арқандап тұрғанынан гөрі, мал баққан қазақтың арқандағаны шынайы көрінеді. Екінші планда болып жатқан кейіпкерлердің тұрмыс-тіршілігі сол заманға жақынырақ болса екен деймін. Бірақ, басы бүтін этнографияға кетіп қалмаймыз, бас кейіпкерлерімізге заманауи детальдар қосамыз. Өйткені, қазіргі жастардың көңілінен, заман талабынан шығуымыз қажет.
Қытайға барған сапарымда сол жақта аты мәшһүр Дәлелхан Қадырұлы деген актер ағамызбен таныстым. Ол Қазақстанда әзірше бірде-бір фильмге түспепті. Сондай-ақ, Моңғолияда тұратын ойрат жігіттерімен таныстым, олар қазақша жақсы сөйлейді екен. Мәселен, ертең осы жігіттер қазақ пен қалмақтың арасындағы тілмаштың рөлін сомдаса, өз тіліне тән акцентпен еріксіз көрермен назарын аудартады. Алдағы уақытта жобаға аталған кісілер шақырылуы мүмкін.
– Бір сұхбатыңызда «8-сыныптан бері іштей жетілдіріп жүрген тарихи картинам бар» деген екенсіз. Ол осы жоба емес пе?
– Бұл сериал оған тақырыбы жағынан жақын, бірақ, көздегенім – басқа фильм. Әлі жарыққа шықпаған дүние туралы алдын-ала ештеңе айтпай-ақ қояйын.
– «Жаужүрек мың балада» ұлтымыздың рухани кодына айналған «әруақ» сөзі мүлдем қолданылмаған екен. Бұл сөз «Қазақ елінің» сценарийінде кездесе ме?
– «Қазақ елі» жобасында «Әруақ!» деген ұран бар, одан басқа да көптеген ұрандар айтылады. Себебі, бағзы заманда әр тайпаның, әр рудың жауға шапқан кезде айтатын өз ұраны болған. Мұны көшпенді еліміздің өзіндік бір ерекшелігі десек болады. Жаугершілік заманда ата-бабаларымыз «әруақ!» деп өзінің рухын көтерген.
– Осы тарихи картинаға жоспарлы, саналы түрде келдіңіз бе? Әлде, тапсырыс болғандықтан, белсене кірісіп отырсыз ба?
– «Тапсырыс болғандықтан, кірісіп отырмын» деген дұрыс емес. Сериалды шын ықыласыммен қолға алып отырмын. Қазақ «Бұйырған нәрсе ауызды жырып кіреді» дейді ғой. Осы туындыны түсіру маған бұйырып отыр. Негізі, бұл жобаны ертерек бастауымыз керек еді, қазір жұмыс кішкене асығыстау жүріп жатыр. Қазақ хандығының тарихына қатысты көптеген кітаптар оқып, үңіле зерттеп жатырмын. Жобамыздың асығыс басталып жатқаны секілді, қазақ хандығы да халқымыз тығырыққа тірелген кезде, бас-аяғы 50 жылдың ішінде, күтпеген жерден мемлекет боп құрылған. Екі ұрпақтың арасында қазақтың қазіргі шекарасының негізі қаланған. Тарихи тұрғыдан қарағанда, бұл – өте қысқа мерзімде жасалған шешім, ата-бабаларымыздың ерлігі. Бұйырса, біз де қазір сондай бір үлкен «жорыққа» дайындалып жатырмыз. Батыр бабаларымыз жасап кеткен тарихтың визуалды нұсқасын жасаймыз.
Шынын айту керек, «Қазақ елі» жобасының айналасында әлі де тайталас жүріп жатыр. Көптеген ағаларымыз «бұл тақырыпты менен артық ешкім білмейді, менен асырып ешкім түсіре алмайды, менің жасым үлкен, жолым үлкен» деп әлі де таласып отырған жайы бар. Мен олардың ешқайсысының мәртебесіне тиген жоқпын. Қазір жасым қырық беске келді, көреалмаушылық, орынды-орынсыз сын деген нәрселермен бұрыннан жақсы таныспын. Өзім кейде «қазақтар екі мамандықты жақсы меңгерген» деп қалжыңдаймын. Біріншісі, біз кез келген саланы жетер жеріне жеткізіп сынай аламыз. Сондықтан, сыншының дипломы бізге туа салысымен берілуі тиіс (күлді). Екіншісі, біз спортта жанкүйер болудың шеберіміз. Өзге ұлт өкілдері түрлі додаларда еліміздің намысын қорғап, байрағымызды желбіретіп жатқанда, біз тек жанкүйерлікпен шектелмей, өзіміздің қаракөздерімізді де спортқа баулуымыз қажет деп ойлаймын. Мұны әңгіменің реті келгесін айтып отырмын.
– Осыдан 4-5 жыл бұрын «Балалық шағымның аспанын» түсіріп болған соң, қарапайым бір махаббат оқиғасын түсіргім келеді» деген едіңіз. Біз оны қашан көре аламыз?
– Болашақта бола жатар. Қарапайым, көпке ұғынықты, адами бір туынды түсіргім келетіні рас. Алланың ісі ғой, өз басымыздан да талай хикаялар өтіп жатыр, біз де пендеміз. Өзімнің жандүниеммен сезінген, жүрегімнен өткен дүниелерді сараптап, содан бір жақсы фильм жасасам деймін.
– Сіздің «Қаладан келген қызыңыз» бен Сатыбалды Нарымбетовтің «Көзімнің қарасы» фильмінің кей кадрлары ұқсайтындай. Сатыбалды аға сіздің кәсіби білігіңіздің өсуіне қаншалықты ықпал етті?
– Иә, екі фильмде замандық үндестік бар. Сатыбалды ағаның фильмінде оның балалық шағы бейнеленген. Ал, «Қаладан келген қыздағы» бас кейіпкердің прототипі – менің әкем Жарасқан Әбдіраш пен Сатыбалды аға құрдас, замандас. Сатыбалды ағаның менің суретші, режиссер ретінде қалыптасуыма үлкен үлес қосқанын ауыз толтырып айта аламын. Оны өкіл әкем деуге де болады.
– Осы фильміңіз қырғыз режиссері Ақтан Арым Құбаттың «Бешкемпірімен» де тақырыптық және эстетикалық тұрғыдан үндес секілді.
– Ақтан Қуаттың визуалды эстетикасы маған жақын. Ол да, мен де шығармашылық жолымызды суретшіліктен бастағанбыз. Сондықтан, оның кинолары маған жылы көрінеді. Осы жағынан да ықпалы болған шығар деп ойлаймын. Мұны шығармашылық үндестік деуге болады.
Ақтан Арым Қуаттың мақтаулы фильмдері көп. Ермек Тұрсынов түсірген «Келіннің» негізгі идеясы осы Ақтанға тиесілі. Кино деген визуалды өнер ғой. Кейде маған «егер, сол фильмді Ақтанның өзі визуалды эстетикасын сақтай отырып түсірсе, ол кино басқаша болар ма еді» деген ойлар келеді. Дегенмен, «Келін» жақсы фильм болып шықты. Ермек ағамыз фильмді өзіндік қолтаңбасымен түсірді, оның мықты кәсіби драматург екеніне дау жоқ.
– «Сыр-сұхбат» бағдарламасында айтқан естелігіңізді тыңдаған едім. Кезінде әкеңіз екеуіңіз Андрей Тарковскийдің фильмдерін бірге тамашалаған сәтте ол кісі сіздің де режиссер болғаныңызды іштей армандапты. Өйткені, Тарковскийдің әкесі де ақын болған екен. Жарасқан атамыз бір өлеңінде Сарыарқаның төрінде қазақтың астанасы болатынын болжап кетіпті. Ал, сіздің ел танитын режиссерге айналатыныңызды сезіп кетті ме?
– Ол іштей бір үмітте кетті… Әкемнің көзі тірісінде мен кино түсіріп үлгермедім. Ол кезде өзімді іштей қайрап, дайындалып жүргенмін. Қазір қолдан келгенше әкемнің үмітін ақтауға тырысып жүрмін.
– Қызыңыз Іңкәр Әбдіраш бір сұхбатында «әкем мені фильмдеріне түсірмейді» деп айтқан екен. «Фильміне өзінің қызын түсірді» деген сөзден қашасыз ба, әлде?
– Жоқ, соның бір реті келмей жүр. Іңкәрға лайықты, бір дұрыс рөл табылмады. Ыңғайы келіп жатса, кім не десе де, алдағы жобалардың бірінде қызыма рөл беремін.
– Ал, ұлыңыз Әбілқайыр сіздің бірнеше жобаңызды әуенмен әрлеп үлгеріпті.
– Иә, Әбілқайыр «Елбасы жолының» соңғы 3 сериясына музыка жазды. Ол – шалдың баласы. Домбыра ұстауды атасынан үйренді. Кетбұғадан бастап Құрманғазыға дейінгі бірталай күйшілердің күйлерін тартады. Одан бөлек, өзінің де бірсыпыра күйлері бар. Ұлымның «Барсакелмес», «Әжемді жұбату» деген күйлері менің фильмдеріме енді. Осылайша, әкемнің «домбыраның құлағында ойнасам ғой» деген арманын немересі орындады.
– Шетелдік режиссерлердің көпшілігі түсірілім алаңындағы процесті таспаға түсіріп, кейіннен ғаламторда «Кино жайлы кино» деп жариялап жатады. Бұл идеяға қалай қарайсыз?
– Ондай тәжірибе бізде де бар. «Елбасы жолын» түсірген кезде сондай екі фильм жасалды.
– Қайсысы? Президенттің «аплодисментов не слышу» деп қалжыңдайтын тұсы енген фильм бе?
– Иә, фильм сол қалжыңмен аяқталады. Бұйырса, «Қазақ елінде» де бұл тәжірибені қолға аламыз деп ойлаймын.
– Соңғы жылдары қазақ киносына көптеген жаңа есімдер келіп қосылды. Мысалы, қазір Эмир Байғазиннің «Асланның сабақтары», Әділхан Ержановтың «Үкілі кәмшат» фильмдері көп мақталып жатыр. Өзіңізден кейінгі толқынға берер бағаңыз қандай?
– Құдайға шүкір, жастардың ішінен көптеген жақсы режиссерлер шығып жатыр. Олардың арасында өте таланттысы да, қазір ізденіс үстінде жүргендері де бар. Жарқ етіп бір көрініп, кейін жоғалатындар да, бір ғана жақсы фильм жасап, өмір бойы соның атағымен өмір сүретіндер де болады. Мен сыншы емеспін, бәріне уақыт төреші. Уақыт өте келе жастардың арасынан ең мықтылары іріктеліп шығады. Ең бастысы, бүгінде киноның көптеп түсіріліп жатқаны, бұл салаға жастардың келіп жатқаны – жақсы үрдіс. Біздің ғасырда ұлттың интеллектуалды деңгейін көрсете алатын, көрерменнің көкжиегін кеңейтетін бірден-бір сала киноөндіріс деп ойлаймын.
– «А» класты фестивальдер жайлы не айтасыз? Жалпы, қазақ режиссерлері үшін фестивальдер қаншалықты маңызды?
– Фестивальдер мен сыйлықтар көбінесе жастарға қажет. Өйткені, жастардың көзге түсіп, марапатталғаны олардың келесі қадамына серпін береді. Кәсіби тұрғыдан өз орнын ойып алған адамға ондай сыйлық қажет пе, жоқ па, білмеймін. Қазір мен үшін ең үлкен сыйлық – түсірген дүниемнің көрермен көңілінен шығуы. Жас кезімде фестивальден фестивальге қатысып, сыйлық қуып, бәрінен озып шығуға тырысатынмын. Жастық шақта бәрі қызық көрінеді, есейе келе көп нәрсеге көзқарасың өзгереді. Сапалы туынды жасауға, халықтың санасында ұзақ уақыт сақталатын фильм түсіруге ұмтыласың.
«А» класты фильмдер кәсіби тұрғыдан жаңа бір деңгейге көтерілген кезде түсіріледі. Бірден «А» класына шығу деген сөз жоқ. «А» категориясына жету үшін алдымен «В», «С» кластарынан өтесің, оның жолы ұзақ. Алдымен, кәсіби, рухани, шығармашылық жағынан белгілі бір деңгейде өсу қажет. Әйгілі жапон режиссері Акира Куросава өмірінде марапат алмаған адам екен. Қартайған шағында «Оскарға» шақырылып, «Киноөндіріске қосқан үлесі үшін» деген алғыс хатқа ие болыпты. Сонда ол «мен өмір бойы кино түсіріп келе жатырмын. Бірақ, сол кино дегеннің не екенін, оның сиқырын аяғына дейін түсіне алмай кеттім» деп сөз сөйлеген. Куросава бүкіл саналы ғұмырын кино саласына арнап, бір ғана сыйлық алған, ал оның жанында 20 шақты сыйлық алған, бірақ, біз білмейтін режиссерлер де бар. Барлық дүние салыстырмалы түрде өлшенеді. Түсірген фильмің халықтың санасында сақталып, уақыт өте келе жаңғырып жатса, сол – жетістік. Жақсы киноны орыстарда «нетленка» дейді. Яғни, тозбайтын кино деген сөз. Мысалы, Андрей Тарковскийдің, Василий Шукшиннің туындылары, Андрон Кончаловскийдің «Алғашқы ұстаз» деген фильмі осы қатарға жатады.
– Әлемдік кинорежиссерлердің қайсысы жаныңызға жақын?
– Акира Куросава, Такеши Китано, Люк Бессонның фильмдері ұнайды. Квентин Тарантиноның кейбір фильмдерін рахаттанып қараймын. Білесіз бе, Тарантиноның феномені неде? Ол адамның ешкімге айтпай, тығылып жүріп жасайтын шаруасын экранға шығарып, адам азғындығының жеткен шегін көрсетіп, соны мысқылдайды. Бірақ, мұны көп көрермен түсінбейді, бірден «таза монета» ретінде қабылдайды. Ал, шындығында Тарантиноның туындыларында терең астар бар.
Режиссерлердің ешкімге ұқсамайтын қолтаңбасы болғаны жөн. Мысалы, маған әлгінде ғана сіздің көзіңізше хабарласқан Жанна Исабаева өмір бойы фильмдерде әкімші, директор болып қызмет істеді. Бір күні күтпеген жерден киноға келді де, өзінің өнерін халыққа паш етті. Жаннаның фильмдерінің өзіндік ішкі дерті, өзгеше әуені бар.
– «Қаладан келген қызда» да, «Құрақ көрпеде» де, «Балалық шағымның аспанында» да кішкентай кейіпкерлерді, яғни, балаларды елеусіз қалдырмағансыз. Неліктен?
– Өйткені, адамның көңілі бала кезінде таза болады. Егер, киноңның ішінде тазалық болсын десең, балаға қарай тартасың. Балалармен жұмыс істеу – өте қиын, бірақ, қызық процесс.
– Ал, Елбасымен жұмыс істеген қалай екен?
– Елбасымен бірге жұмыс істеу – өте жауапты, күрделі іс. Актерге айтқан сөзіңді Президентке айта алмайсың. Қанша дегенмен, жасы әкемізден де үлкен, лауазымды кісі ғой. Өзі сондай ақкөңіл, кейде тіпті бала сияқты. Елбасымен жүздескеніме, ол кісімен бірге жұмыс істегеніме өте қуаныштымын.
– Режиссерлердің басшылық қызметте отыруына қалай қарайсыз?
– Әркімнің ішкі таңдауы әртүрлі. Басшылық қызметке мансап үшін емес, «бір нәрсе өзгертем, ұжымыма жақсылық жасаймын» деп баруға болады. Өз басым басшы болсам, көптеген кәсіби өзгерістер жасап, жаңа технологиялар енгізуге ықпал етер едім. Өйткені, 16 жасымнан бері «Қазақфильмде» жүрмін, көп дүниенің қыр-сырына қанықпын. Дәл қазір «бастық болмадым» деп қайғырып отырған мен жоқ, ұжымымызды өзімнің үзеңгілес досым басқарып отыр. Керісінше, өз мамандығыма жақын жүргеніме қуанамын. Бойда күш-қуат бар кезде қолыңнан келетін нәрсені жасаған дұрыс.
– Сіздің еңбек жолыңыз «Отырардың күйреуі» фильмінде суретшінің көмекшісі қызметінен басталды. Бүгінде режиссер болмағанда, кім болар едіңіз?
– Тарихшы болуым мүмкін еді. Мектепте оқып жүргенде тарихтан сабақ беретін ұстазым «сен суретшілікті қой! Сенен жақсы тарихшы шығады» дейтін. Қазір де тарихқа деген қызығушылығым жоғары, жеке кітапханамдағы кітаптардың 90 пайызы тарихпен байланысты.
– Мен сұрамаған, бірақ, өзіңіз айтқыңыз келетін жайттар болса, құлағым сізде.
– «Қазақ елі» жобасына ел болып атсалыссақ деймін. Дағдарыс кезеңінде осындай үлкен жоба мойнымызға жүктелді. Бөлінген қаражат аздау болып отыр. Ал, тарихи картинаға көп қаражат керек екенін өзіңіз де жақсы білесіз. Қалталы кәсіпкерлеріміз бен меценаттарымыз игі іске өз үлестерін қосса жақсы болар еді. Өзіміздің төл тарихымызды бір реттеп алатын сәт туып тұр. Елдігімізді осындайда көрсетпесек, қашан көрсетеміз?!
– Әңгімеңізге рахмет!
Әңгімелескен – Роза ӘРЕН
