Шәкәрім: датталу мен ақталу
Абайдың ағалық тәрбиесін көріп өскен Шәкәрім де – жастайынан инемен білім, таным құдығын қазған жан. Абай тәлім алған көне Шығыс әдебиетінен інісі де сусындаған. Ізденімпаздық Шәкәрімді терең ойлы ақындық, даналық, төбе билік, ар ілімінен аттамайтын адамдықтың кемел шыңына жеткізеді. Елге пайдасын тигізуді ғана ойлаған Шәкәрімнің идеясы ұлт мүддесін қорғаған алашордашылармен бір жерден шыққан. Қазақтың қамын жеген ұл тыныш жатпай, саясатқа араласып, ақыр соңында бұл жанашырлығы өзіне «халық жауы» деген сор болып жабысады. Бәрінен де жанға бататыны – саяси жала кесірінен арда туған асыл ер сүйегінің ардақталмай, арулап көмусіз, қараусыз құр құдықта қанша жыл қалып қоюы.
Ерлан СЫДЫҚОВ, тарихшы, алаштанушы:
– 1930 жылдары ел арасында көптеген толқу болды. Оған себеп – большевиктердің сталиндік сыңаржақ саясаты. Кәмпеске, көшпенді қазақты отырықшылыққа күштеу, өзінің экономикалық дәстүрін бұзу, соның нәтижесінде болған аштық зиялыларды ойландырмай, халықты ашындырмай қойған жоқ. Сол кезде Шәкәрім секілді беделді ел ағаларына қарапайым халықтың барып жүгінуі, тығырықтан шығуға көмектесуді сұрауы заңды. Шәкәрім ақыл-кеңес беріп, большевиктік саясатқа қарсы болуы мүмкін, бірақ қолына қару алып, көтеріліс бастаған адам емес. Алайда Шәкәрімнің беделінен, көлеңкесінен қорыққан жергілікті билік, ОГПУ отряды, оны басқарған Қарасартов «бандыны іздейміз» деген желеумен Шыңғыстауды аралап, саят құрып жүрген Шәкәрімді отряд мүшесі, башқұрт азаматына атқызады. Ертеңінде атқан адамды елі Башқұртстанға қайтарып жібереді. Жоспарланбаған дүние болса, кез келген біреу не өзі атар еді. Сол жерде түйеге артып, елдің бәріне көрсетіп, «міне, сендердің Шәкәрімдерің – мынау» дегендей қыр көрсетіп, Бақанастағы құр құдыққа денесін тастап кеткен. 1958 жылы Шәкәрім ақталған кезде біраз азамат таяқ жеді. Сол кезде «Қазақ әдебиетінің» бас редакторы болып тұрған Әбділдә Тәжібаев қуаныштан Шәкәрімнің біраз өлеңін басып жіберді. Бірақ Қарасартов сынды ОГПУ белсенді мүшелері ол кезде әлі де тірі, ықпалды болатын. «Мәскеуге жазамын» деп жергілікті партия басшыларына қоқан-лоқы жасатып, нақтылы ақтаттырмай, Әбділдә Тәжібаевты жазаға тартқызған.
Әкесіне жала жабылып, ертелі-кеш бір қауіптің төнерін білген ұлы Зият пен немере інісі Берлеш кезінде Шәкәрімді Қытайға алып кетпекші болған.
Сейітқазы ӘЗІМБАЕВ, Құнанбайдың Тәкежанының Әзімбайынан тараған ұрпағы:
– Шәкәрімді әкем Берлеш (1885-1964 жж. Шын аты — Фирдоуси. – Ж.Ж.) пен баласы Зият Қытай жаққа алып кетеміз деп келген. Бірақ ол жаққа кету Шәкәрімнің ойында болмаған. Керісінше, елдің басын біріктіріп, ел болайық дегенді үгіттеп жүрген кезі. Баласына «осында тудым, осы жерде өлемін, ешқайда қаңғымай-ақ қояйын» деген екен. Керегетаста жүргенін әлдекімдерден естіп, Қарасартовтар келіпті. Бір дөңнен шыға келгенде, әлгілер Шәкәрімнің «атпаңдар, менің кінәм жоқ» дегеніне құлақ аспай, атып жіберген. «Қашқындар» деп біздің әкеміз бен Зият та қудаланатын болған соң, Алтай жаққа асып кеткен. Арнайы тұрақ жоқ. Қытай мен екі орта елшілік арқылы хабар алып, «қашқындар» деп қудалаған. Анда-мұнда қашып жүргенде Зият ұсталып, түрмеде қайтыс болған. Әкем Сарысүмбе деген жерге қашып барған. 1952-1953 жылдары кеңес азаматтарының төлқұжатпен еліне қайтуына болады деген соң, 1955 жылы елге келгенбіз. Келерде Зайсан арқылы өте бергенде, әкемді «неге қаштың» деп жауапқа алды. Әкеміз: «Мені қашты деп айтпа! Мен бошалап кеттім, боталап келдім. Енді не істесеңдер де — өз еріктерің!» – деді.
Тағы бір тың дерек: Зият пен Берлеш Қарасартов әскерінен қашып бара жатқан жолда оларға астарындағы аттарын беріп, қоржынға ас салып, астыртын шығарып салуға көмектескен Кенжетілеу Доланбекұлы мен жуантаяқ руынан шыққан Мырзалы деген адам болған. Бұл туралы Мінәш Әрхамқызының 1998 жылы «Үш анық» газетіне берген естелігінде де айтылған. Кенжетілеудің немересі Меруерт Доланбекованың айтуынша, қудалаушылар сезіктенбеу үшін астындағы атты тартып әкеттіге келтіру мақсатымен Кенжетілеу «бізді бір соғып, ұрып кетіңдер» деген екен. Ел арасында білектілігімен мәлім Берлештің бір жұдырық сілтеуі Кенжетілеуді, расымен, есінен талдырып тастапты. Халық малы үкіметке күштеп бергізіліп жатқанда, қарсы шыққан Кенжетілеу де 1937-1938 жылдары «халық жауы» атанып, Семей түрмесінде Тұрағұлмен бірге жатқан.
1988 жылы 15 сәуірде Шәкәрім нақты ақталған тұста бөркін аспанға лақтырып қуанған абайлықтар ақын тасталған құр құдық басына белгі қоюды парыз деп біледі.
Төлеген ЖАНҒАЛИЕВ, шыңғыстаулық ақын:
– Шәкәрім қайта тірілгенде Абай ауданы әкімінің орынбасарымын. Аудан әкімі Орал Арғынбеков: «Құр құдықты тауып, Шәкәрімнің басына белгі қояйық», – деп тапсырма берді. Бақанастың бойында он шақты құр құдық бар. Нақты қай құр құдықтан қазып алғанын дәл табуымыз керек. Абай ауылының көз көрген қарттары, арнайы құрылған комиссия бар, Ахат ақсақалдың көзін көргендер, әркім әрқилы айтты. Шәкәрімді құр құдыққа тастағанын көрген жалғыз адам – Кәрімқұлдың Қабышы. Қаптаған солдаттар «халық жауын» көметіндерің бар ма» деп айқайлапты. Ешкім шығып көмбейтінін білген Кәрімқұл ақсақал 12-13 жастағы баласы Қабышты «сен кішкентай баласың ғой, аналар не істейді екен, байқап кел» деп жіберіпті. Бірақ көрген-білгені туралы ешкімге тіс жармауын сұрайды. 1958 жылы әкесі ақталғанда Ахат елге келіп, әкесінің жатқан жерін таба алмайды. Ел-жұрт Қабышқа жіберіпті. Жалынып-жалпайып сұраған соң, көрсеткен екен.
Түйін
Қазақтың елім деп еңіреген ұлдарының бірі Шәкәрім еді. Ердің есті жүрегінен егіліп шыққан үнін өзге саяси қимылдың емеуріні деп ұққан сталиндік саясаттың құрығына ілінген азаматтың өлімі алдын ала жоспарланған болатын. Ахмет, Әлихан, Міржақып, Жүсіпбектей халық қамын жеген серкелердің көзін құрту арқылы қазақты құрту басты мақсат болды. Атан жүгін көтерер кіл мықтылардың да дәл сол уақытта көптеп тууын айтсаңызшы! Дәл қазіргі уақытта қазақтың маңдайына тағы бір сондай лекті Құдай берсе, дүниеде Қазақ елін ұлттық мүдде, діни таным, саяси-экономикалық, әлеуметтік, мәдени жағынан басып озатын ел болмас та еді ғой деген ой келеді. Ең әуелі Алладан ел қалаулыларының, жалпы жұрттың пиғылы тек елге адалдықты көздесін деп тілейік. Сонда ғана қазақтың көші ілгері жылжитыны хақ.
