Сәкен СЫБАНБАЙ: Тарихи-лингвистикалық зерттеулер тақырыбына қайта кірісіп жатырмын

– Сізді оқырман руханият тақы­рыбына маманданған журналист ре­тінде жақсы біледі. Осы өнер, әдебиет, мәдениет мәселелерінің бүгінгі бас­пасөзде, радио, телеарналарда көрініс табуын қалай бағалар едіңіз?
– Руханият әлемінің жаныма жақын екені рас, бірақ бұл тақырыптың бүкіл БАҚ-та әспеттелу деңгейін бағалау менің қолымнан келе қоятын шаруа емес-ау. Ол жағын осы мәселені арнайы зерттеп-зерделеуді мақсат тұтқан мамандар, сан түрлі ақпарат құралының бағыт-бағдарын саралап отыруға тиіс сарапшылар тереңірек білсе керек. Дегенмен бұл туралы өзімнің журналист ретіндегі жеке пікіріме келсек, көп жайтқа көңілімнің толмайтынын жа­сыр­маймын. Өйткені бізде қазір аталмыш тақырыптың тек беті ғана қалқып алынып, мұзтаулардың су астындағы бөлігі іспетті талай қатпары назардан тыс қалып жатыр. Мәселен, басылымдардың көпшілігі әл­дебір спектакльдің немесе кинофильмнің тұсаукесері болып өткенін жарыса жазады да, сол күйі ұмытады. Яғни мәдени оқи­ғаны тек ақпараттық тұрғыдан ғана қарастырады. Ізін суытпастан сол өнер туындысының сапасын сараптап, маңызын салмақтап, мамандардың талқысына салу арқылы шынайы бағасын бағамдауға әрекет жасайтындар өте сирек. Немесе мә­дениет майталмандарымен, өнер өкіл­дерімен жасалар сұхбаттарды алып қарайық. Неге екені белгісіз, журналис­тердің көбі өз сұхбаттасына шектен тыс құрметпен елжірей қарап, оның әр сөзіне, әр уәжіне, бейнелеп айтқанда, басын шұл­ғиды да отырады. Өнерпаздың жауабында оның бұрынғы айтқандарымен үш қайнаса сорпасы қосылмайтын кереғар ойлар, абайламай айтылған күмәнді пікірлер, тіпті кейде асыра сілтеген ұшқары көз­қа­растар кездесіп жатса да, мәртебелі мей­манның сөзін бөліп, «неге олай дейсіз, өткенде былай айтып едіңіз ғой» деп қарсы шығып, қақпайлауға көп тілшінің не батылы бармайды, не өресі жетпейді. Нәти­жесінде ешкімді елең еткізбейтін, бір сарынды сұхбаттар оқырманды жалық­тырады. Бұған қоса кейінгі уақытта өнер, мәдениет ұғымдарын тек ойын-сауық орта­­сымен ғана шектеуге тырысудың белең алып бара жатқаны алаңдатады. Басылымдардың көпшілігі бірінші кезекте жұртшылықтың назарында жүрген әнші­лерді немесе әзілкештерді әспеттеуге ұмтылып, рухани әлемнің бейнелеу өнері, мұражай, кітапхана, қолданбалы өнер, дәстүрлі музыка, би, балет секілді сала­ларының өкілдері тоқалдан туғандай шетте қалып жатады. Әйтпесе, бәлкім, кейінгі ұрпаққа жетер керемет мәдени құбылыс­тарды, керісінше, осылар жасап жатқан шығар, кім біледі?!
– Жалпы, БАҚ қазіргі қазақ қо­ғамындағы рухани, мәдени проб­лемаларға қаншалықты сауатты, парасатты, ең бастысы, мақсатты түрде бара алып жүр? Еліміздің рухани-мәдени өмірі, осы тұрғыдағы тынысы қалай бейнеленуі тиіс деп ойлайсыз?
– Руханият қазақтілді БАҚ-тың сүйікті тақырыбы ғой. Бірақ осы салаға атүсті қарайтындардың да кездесетіні өкінішті. Қалам ұстаған қауым арасында «мәдениет тақырыбына жазу – ең оңайы» деген, ақиқатпен еш астаспайтын бұрыс түсінік қалыптасқаны рас. Шын мәнінде, мүлде олай емес! Өнер туралы, өнер адамы туралы, осы саланың сан қилы уайым-мұңы туралы кәсіби деңгейде жазу үшін тақырыпты терең білу ғана емес, сонымен қатар биік өре де, қара қылды қақ жаратын әділдік те, жоғары талғам да қажет.
Мәдениет тақырыбын асау атқа теңе­сек, біз оны ерттеп мінбек түгіл, кейінгі уақытта тіпті құрық та сала алмай жүр­міз бе деп уайымдаймын. Біз мәселені сал­мақтандыра түсуден қорқып, саналы түрде оңайлатуға тырысатын сияқ­тымыз. Мы­салы, былтыр «Қазақ­стан» ұлттық арна­сында «Қазақтың 100 әні» атты теледуман өтті. Жоба жетек­шілерінің: «Басты мақ­сатымыз – әннің тағдырына ой жүгірту. Қазақ әнінің бүгінгі халі нешік, тағдыры қандай? Біз оған қаншалықты мән беріп жатырмыз? Әндеріміздің бола­шағы қаншалықты? Алдағы уақытта қандай бағытта дамиды? Осы сұрақ­тарға жауап іздеу», – деген сөзінен әжептәуір үміттеніп қалған едік. Алайда, шын мәнінде, жоба оған қа­тысып жатқан әндердің шығу тарихы туралы атүсті мәліметтермен ғана шектелетін жартыкеш дүние болып шықты. Сол туындылардың қазақ ән әлеміндегі нағыз орны қандай? Қайсысы ұлт мәдениетінің інжу-маржанына айнал­ған, қайсысы бұл жобаға қатысуға лайық емес, қай ән шын мәніндегі өз бағасын ала алмай келеді, ал қайсысының жалаң жар­нама, даңғаза дабырамен ғана даңқы шығып тұр? Осының бәрін бағамдап, саралайтын мәнді-мағыналы пікірталас қажет еді. Өкінішке қарай, жобада ән туралы ой айту мүлде болған жоқ, болса да, ол залдағы көрерменнің көңілін көте­ретін ойын-сауықтың көлеңкесінде қалып қойды.
Яғни бізде рухани-мәдени проблема­ларға, өзіңіз айтпақшы, «сауатты, пара­сатты, ең бастысы, мақсатты түрде» бару жағы кемшін болып тұр. Оның үстіне елдегі тұрғылықты ұлттың үлес салмағы 60 пайыздан әлдеқашан асып үлгергендіктен, соған сәйкес пропорция әсіресе электрон­ды БАҚ-та да байқалуға тиіс еді. Өкінішке қарай, қазір «Қазақстаннан» басқа ар­налардың ешқайсысында бұл бағытта талпыныс жоқ. Радиостансыларда да со­лай. Ұлттың мәдениеті мен өнерінің дамуы оның насихатталуына да байланысты ғой. Қазір бізде өз эфирінен қазақ әндерін жиі беретін бүкіл ұлттық деңгейдегі бір-ақ радио бар, ол – Қазақ радиосы («Шалқар» бүкіл елге тарамайды). «Радио 31», «Русское радио», «Европа плюс Казахстан», «Хабар радиосы», «Ретро-ҒМ», NS секіл­ді он шақты радиостансы ресейлік және алыс шетелдік орындаушылардың әндерін күндіз-түні тоқтаусыз төпеп жатқанда, бір ғана радио кімге әсер етсін?! Бізде қазақ тілінде хабарлар тарататын бірнеше радио керек...
– Қазақ киносы мен эстрада өнеріне қатысты сараптамаларыңыз, сындарлы пікірлерге, ой-толғамдарға толы мақа­лаларыңыз оқырман қауымға жақсы таныс. Бұл ретте журналистік кәсіпті ғылыммен ұштастыруға, зерт­теуші, сыншы ретінде қосымша маман­дануға толық мүмкіндігіңіз бар еді... Әлде журналиске ол қажетсіз деп есептейсіз бе?
– Қажетсіз дей алмасым анық, бірақ мұнымен сіз айтқандай бағытта да арнайы шұғылданып көруді, шыны керек, құнт­тамаған екенмін.
– Мұны айтып отырған себебім, қазақ өнерінің қай саласы болсын салиқалы, салмақты, әділ төрелік айта алатын сарапшыға зәру екені – шын­дық. Қайта журналистер сол олқылық­тың орнын толтырып, әр нәрсені шама-шарқынша талдап, таразылап жатады. Бірақ мүйізі қарағайдай сыншылар, өнертану­шылар олардың жазғанын менсінің­кірей бермейді...
– Оныңыз рас. Өнертанушы осы сала­ның жілігін шағып, майын ішкен маман ғой, сондықтан ол кәсіби тұрғыдан мүл­тіксіз, әр эпизод, әр деталь жеке де, тұтас туындының құрамдас бөлігі ретінде де сараланған сауатты еңбек жазады. Есесіне оның жазғанынан мәдени құбы­лысқа қарапайым көрерменнің (оқыр­манның) ракурсынан қарау, шығарманы эмоциялық жағынан қабылдау байқала қоймауы ықтимал. Бұған сыншыларда көбінде шұрайлы тілдің де, қызықтырып жаза білу шеберлігінің де кездесе бер­мейтінін қосыңыз. Ал руханият тақырыбына маман­данған журналист өнер туындысын көбі­несе дәл маман-сыншының деңгейінде, кәсіби түрде талдай алмауы мүмкін, бірақ ол қашанда өзін оқырманның орнына қойып көріп, оны елең еткізерлік айшықты дүние тудыра алады. Расында да, егер бірінің кәсіби өресі мен екіншісінің жазу машығын ұш­тастырса, керемет майталман шыққан болар еді. Ондай әмбебап шебер енді руханият тақырыбын қаузап жүрген жас журналистерден өсіп шығар деп сенейік.
– Жай ғана журналист емессіз, сыншы, сарапшы, зерттеуші, публицист ретіндегі қырларыңыз басым. Пікі­ріңізді әрдайым ашық айтуға, жазуға толық мүмкіндігіңіз бар ма? Бас­шылардың талабы өз ойыңызбен үйлеспейтін жағдайларда қандай ұстанымда боласыз?
– 20 жылдық журналистік ғұмы­рымда бір рет қана өзім мүлде қаламаған мақа­ланы басылым жетекшісінің жете­леуімен жазуға мәжбүр болғаным бар... Жас кезім ғой, лажсыз сынаған адамымды мүлде білмейтін де едім. Ойласам, әлі күнге бетімнен отым шығады. Мақала шыққан соң, бір белгілі өнер сыншысы: «Қаламын қашанда шындыққа суарар санаулы журналистің бірі ғой деп сыйлап жүруші едім, сен де біреудің қалай илесе, солай құбыла салатын пластелині болған­бысың?!» – деп ұрысқанда ұяттан жерге кіре жаздағанмын. Содан кейін өз ұста­нымым­мен үйлеспейтін ондай талап-тапсырма­лардан мүлде бас тартатын болдым... Ал мақаламның тым ащы жа­зылған тұстарын мазмұнына зияны ти­мейтіндей еппен жұмсартуға кейде ке­лісімімді беремін. Егер одан ойдың өт­кірлігіне сәл нұқсан келетін болса, жария­латудан бас тартып, басқа ақпарат көзіне ұсынамын.
– Өзіңізді толғандырып жүрген қандай мәселелер бар? Алдағы шы­ғармашылық жоспарларыңыз қан­дай?
– Қазір базардағы баға да, қызметтегі ахуал да, аяқастынан қыспаққа алған мы­на қырсық аяз да – өзара әңгімеге арқау. Солардың орнына бәріміз ең маңызды мәселеге – ұрпақ тәрбиесіне жіті назар аударсақ деймін. Ұлттың болашағы қазіргі ата-аналардың қолында ғой, біз балалары­мызды қалай тәрбиелейміз, елдің ертеңі де солай болады...
Шығармашылық жоспарларға келсек, жақын күндері бұрынғы-соңғы пуб­лицистикалық пайымдарымды топ­тас­тырған «Ділдің дерті» атты кітабым жарық көрмек. Сондай-ақ өзім бұрыннан қы­зы­ғатын, бірақ түрлі себептермен түбегейлі айналысуға мұрша болмай кеткен тарихи-лингвистикалық зерттеулер тақырыбына қайта кірісіп жатырмын.
– Әңгімеңізге рақмет.

Ой-пікірі өткір, тілі шұрайлы, өзіндік ұстанымы айқын
Сәкен Сыбанбай қалың жұртшылыққа қазақ баспасөзінің қарымды қаламгерлерінің бірі ретінде жақсы танымал. Қай мәселені қаузаса да, тақырыпқа терең білімдарлықпен, мәдениеттілікпен келіп, не нәрсені болсын сындарлы түрде сараптайтын Сәкен Сыбанбай пікірі әріптестері үшін әрдайым құнды, бағалы. Бүгінде қырықтың қырқасына шығып отырған талантты журналистің руханият, өнер мәселелері бойынша көпшілікпен бөлісер ойы да аз емес...