Серік Әбілұлы - Біздің қазақ Нобель сыйлығын ала алмай жүрген жоқ, бермей жүр
Қытай Халық Республикасынан келген ақын, сазгер, әнші, аудармашы, диктор Серік Әбілұлының «Әжемнің иісі» деп аталатын ән кеші ақпанның 3-і күні Алматыдағы «Қазақконцерт» залында өтеді. Қазақтың таңдаулы 60 әнін қытай тіліне аударып, Қытай қазақтары арасында кең тараған 200 халық әнін, 500 күй жинап, таспаға түсірген. Онға жуық кітаптың, 20-дан астам ән мен 100-ге жуық ән мәтінінің авторын кеш қарсаңында Қытайдағы бүгінгі қазақ әдебиетінің жай-күйін туралы әңгімеге тартқан едік.
- Серік, ер жігіттің бойына тән өнердің бәрі бір бойыңыздан табылады. Қайсысы жаныңызға ерекше жақын?
– Ақындық деп ойлаймын. Орта мектептен бастап жазып келе жатырмын. Бұған дейін «Күміс жебе», «Қобыз сарыны», «Аққу арман» сияқты жыр жинақтарым, публицистикалық «Дариға-ай», «Шолпан», «Самал» атты публицистикалық және «Күн» деп аталатын балаларға арналған шалқыма, балладалар жинағым жарық көрген. Композитор дегенде үлкен симфония жазып тастамасам да, бірнеше күйім мен 20 шақты әнім бар.
- Қазақтың біртуар азаматтарының бірі саналатын Сағат Әшімбаевтың: «Сүйікті ақыны жоқ адам рухани жанашыры жоқ адам сияқты» деген сөз бар. Жаныңызға жақын тартып, ұстаз тұтатын адамдар бар ма?
– Әрине бар. Жалпы Қытайда жүрген ақындар өз тұстастарым болсын, алдыңғы не кейінгі буын өкілдері болсын біз бәріміз негізінен қазақ еліндегі ақындарды рухани жақтан жақын тұттық. Сол кісілерге еліктедік. Мұқағали, Қадыр, Тұманбай мен 80-жылдары Мұхтар Шаханов ағаларымыздың жырларын оқып, жаттадық. Ал енді Қытайдағы Қазақ әдебиетінен Бердібек Құржықаев, Шәкен Оңалбаев, Мағаз Рәзденұлы дейтін ақындарды көп оқыдық.
- Бүгінгі қазақ әдебиетінің кейіпкері кім?
– Қазіргі адамдар болуы тиіс. Әрине, кешегі күндердегі әдебиеттерде компьютерді оның дамуын айта алмайсыз. Мәселен Мәңгілік Ел деп жатырмыз ғой, ондағы тұлғалар бүгінгі әдебиеттің кейіпкерлері бола алады. Қазіргі замандағы жаһандану үдерісі мен «Болашақ» бағдарламасы бойынша әлемнің өзге елдерінде оқып келген жастардың өмірінен жақсы шығармалар болатын болса, әрине нұр үстіне нұр болары күмәнсіз. Бұл кейінгі ұрпаққа тәлім-тәрбие беріп, үлкен жол көрсетеді.
– Елбасы зиялы қауыммен кездескенде Қазақстандағы бүгінгі өмірді көрсететін шығармалардың жоқтығын айтып, осы мәселеге олардың назарын аударды. Сіз енді басқа елде өмір сүріп жатсыз Қытайдағы қазақтардың бүгінгі өмірі онда қалай көрініс тауып жатқанын айта кетсеңіз?
Қытайдағы қазақ әдебиетінде өткені тарихты жазу біршама басым. Әрине қолына қалам ұстаған қаламгерлер арасында қазақтың бүгінгі тағдырын жазушылар да жоқ емес. Мәселен Жұмабай Біләл деген жазушы атамыз бүгінгі өмірден жазылған «Арулар», «Бозжігіттер» дейтін 2 роман жазды. Жастар арасында да бүгінгі заман тақырыбын өз шығармасына арқау еткендер бар.
Жалпы жастар бүгінгі өмірді өздері де көріп жүр. Сондықтан олар көбіне-көп өткен тарихты, кешегі күннің қандай болғанын білгісі келеді. Кейіпкерлер тағдырынан бабалар рухын сезінеді. Сол үшін де тарихи шығармаларға сұраныс жоғары болады. Бүгінгінің тұрмысын 20-30 жылдан кейін қазіргі жастар жазғанда кейінгі толқыннан да оған деген қызығушылық жоғары болатыны анық.
- Қытай әдебиетінің ондағы аз санды ұлттарға ықпалы қандай?
Әрине жоғары. Олай болатыны жалпы оқу барысында мектепте негізінен Қытайдың әйгілі жазушыларының шығармалары оқытылады. Оқушылар соны оқиды, соны талдайды. Сондықтан да оның міндетті түрде өзіндік әсері бар. Мысалы бізде шалқыма дейтін жанр бар. Қытайда оны сәйуан деп атайды. Оны мен бұл жақта көп көргем жоқ. Қазақ әдебиетінде жоқ па деп те ойлаймын. Ол бізде көп жазылады. Оның ерекшелігі автор еркін көркем сөзбен бейнелеу арқылы өзінің жалпы ойын шалқып отырып бейнелеп жеткізеді.
– Қазір кейбір зерттеушілер ұзақтан толғап, повесть, роман, эпопея жазатын уақыт келмеске кетіп барады. Енді қысқа қайырып жазатын заман туды деп жүр. Бұл пікірге қалай қарайсыз?
– Әр нәрсенің өз уақыты бар. Үлкен толғаныспен, толғап жазуға тереңдік керек қой. Бұлақ, өзен, көл, теңіз өзінше толқиды. Әрқайсысының өз рөлі бар. Сол сияқты әдебиеттегі әр жанр өзінің мақсаты мен міндетіне сай болуы тиіс. Повесть, роман жазу енді келмеске кетеді дегенге өз басым қосылмаймын.
- Шығармашылық адамы үшін еркіндік деген не?
Шығармашылықта болсын, әрқандай тірлікте болсын еркіндіктің орны бөлек. Еркіндік болғанда ғана керемет шығармалар туады деуге болмайды.
- Қандай да бір тақырыптарға шектеу бар ма сіздерде?
Әрине нағыз жазушы үшін шектеп тұрған ештеме жоқ. Қажығұмар атамыз түрмеде отырып та «Қылмысты» жазды ғой. Онда еркіндік болды ма? Тек еркіндікпен ғана жаксы шығарма тумайды меніңше. Ол адамның өзіне де байланысты. Кейде еркін жүріп де керемет туынды шықпайтын шығар деп ойлайсын. Өлең деген тумайды жайшылықта, өлең деген туады қайшылықта» дейді ғой.
- Қазір әлемде кітап оқитындар қатары күн санап кеміп келе жатқан сияқты. Бұл үрдіске қалай тосқауыл қоюға болады?
– Әлемнің, уақыттың ритміне қоғамның ілесуіне байланысты қазір көпшілік қауымда кітап оқып шалқалап жататын уақыт жоқ. Қолына кітап ұстап оқып жүретін адамдар бұрынғыға қарағанда әрине аз. Кітапханаларға барсаң да оқырман залында толып отырған адамдарды қазір көрмейсің. Кітап дүкендерінен сатып алып жүрген адамдарды да жиі көре бермейсің. Бірақ бұған қарап халық кітап оқымай жүр деуге де болмайды. Жастар компьютерден немесе қолдарындағы телефондарға жүктеп алып, оқып жатыр. Бұл мәселе мені де көп ойлантты. Дикторлық оқу деген жасампаздық. Құлағына құйып, жүрегіне жеткізіп жіберетін. Біздің оларға тигізетін көмегіміз осы болуға тиіс. Сондықтан оған өз үлесімді қосу үшін 4 томдық «Абай» эпопеясын аудио кітап етіп шығардым. Биыл енді «Көшпенділер», «Махаббат қызық мол жылдар», «Менің Әуезовым» сияқты 10 романды аудио кітап қылып жинақтап, шығардым. Өйткені ешкім кітап оқымаймын демейді, оқитын уақыты болмай жүр. Олар уақытының көбін жолда өткізеді. Оларға кітап оқудың пайдасын құр сөзбен айтпай, оны басқаша жеткізейік, оқымаса тыңдасын. Өйткені кейбіреулер өзге тілде оқығандықтан тыңдаса жақсы түсініп, біле алады.
Бұдан бөлек аудио таспаларды да істеуге болады. Неге кітап оқымайды деп мақала жазып қана қоймай, нақты шаралар ұйымдастыру керек шығар. Мысалы кітап оқу күні деген сияқты. Болмаса кітаптан алған білімнен жарыстар өткізуге де болады. Сондай-ақ қандай да қызықты жаңа роман шығатын болса оған оқырманды қызықтыру үшін жүлдеге машина тігіп, сайыс өткізіп, түрлы қоғамдық қимылдар ұйымдастырса жақсы болар ма еді деймін.
- Аға буын өкілдерінің арасында жастар шығармашылығы туралы пікір айтушылардың аз сияқты?
– Қытай қазағындағы әдебиетте сын дамымай қалды. Ол бізде көш кейін қалған нәрсе болып тұр. Біздің сыншымыз шындығында өте аз. Ақынымыз, жазушымыз бар. Бірақ сыншы жоқ. Сондықтан сіздің айтқаныңызға қосылам.
– Өнер адамдарының ұлттық идеологияны қалыптастырудағы рөлін қалай бағалайсыз?
– Өте жоғары деңгейде деуге болады. Кез келген ел өзгенің боданы болып тұрған кезде өз саясатын өз еркіндігі бойынша жасай алмайды. Қазақ та өз ұлтының тағдырына қатысты шығармаларды еркіндікке қолы жеткенде ғана жасай бастады. Сондықтан олардың арасынан қайраткерлер, саясаткерлер шығып жатыр. Болашақта халық арасында олардың рөлі бұрынғыдан да жоғары болады деп ойлаймын.
– Қаламгерлердің және басқа өнер салаларындағы қызметкерлердің қоғамдағы өзгерістерге жедел үн қосып, өз ой-пікірін ашық айтуына не кедергі болып отыр? Олардың қайраткерге айналуына не қажет?
– Олардың қоғамдық санасында басқалар жазып, айтып жатыр ғой. Мені кім тыңдайды немесе мен не өзгерте алам деген көзқарас мықтап қалыпастып қалған. Көшбасшы болу оңай емес. Барлық жүкті әрине оларға ғана жүктеп қоюға да болмайды. Саясат кең ойлап, келісіп пішетін нәрсе. Ол қоғам, ұйым арқылы талқыланып шығады. Сондықтан оларды неге бірден жедел үн қоспайды деп айыптауға да болмайды.
- Қаламгерлердің сөзге деген жауапкершілігін көтеру үшін тілдің байлығын, тазалығын бақылайтын орган қажет пе?
Бұл жағынан ойыңа толық қосылам. Қытай қазақтарына тілдегі шұбарлық аудармадан келді. Шығарманың сәтті, сәтсіз шығуы аударған адамның қабілетіне қатысты дүние ғой. Бізде хабар, сіздерде жаңалықтар дейді. Оның бәрі аудармадан келеді. Аударма тілінде жұтаңдық бар. Осы жақтан барған кейбір адамдар бізде телеарнадан беріп жатқан жаңалықтары тыңдап отырып не айтып жатқанын білмей де қалады. Өйткені аудармадан қалыптасқан жаңа сөздік құрылымдар мен қалыптар бар. Сондықтан халқымыздың бай тілін толық қолдана алсақ, бұл олқылықты да түзеуге болады.
- Қазақ тілін қазір зерттеушілеріміз әлемдегі ең бай тілдердің қатарына қосып жүр. Сөздік қоры мол, тілдік байлығы зор қазақ әдебиетінен ендеше Нобель сыйлығының иегері неге шықпай жүр?
Бұл жағынан менің ойым айқын. Нобель сыйлығы саясаттық сыйлық. Ол әлемдік әдебиеттегі озық үлгілерге таңдап беріліп отырған жоқ. Былтыр бізде Моян деген жазушы алды. Оны салыстыра отырып, Мұхтар Әуезовтың «Абай жол» ала алмайды деп айта алмайсың. Ғабең, Сәбеңнің, тіпті кешегі өткен Оралханың «Атау кересін» қатысты да осыны айтуға болады. Олар Нобель сыйлығының талабына толмай жатқандықтан оны ала алмай жатқан жоқ. Қазақтың жан саны көп болса бүгінгі деңгейдегі әдебиетімен баяғыда талай адам оны алар еді. Сыйлық берудің бәрі адам істеп отырған жұмыс. Біздің қазақ Нобель сыйлығын ала алмай жүрген жоқ, бермей жүр деп айта алам.
- Шығармашылық адамдарының көзі тірісінде еңбегінің бағалануы мен атақ-дәрежені иеленуіне көзқарасыңыз қандай?
Жоғары айтып кеткендей атақ-дәрежеде мен сыйдың бәрі адам қолымен істелетін дүние. Мәселен мемлекеттік деңгейде 5 шығарма бағаланатын болса, оған 15-тен 100-ге дейін шығарма қатысады. Оның бір, екеуі шын мәнінде үздік шығарма болса, қалған үшеуі бармақ басты көз қыстымен болатын шығар деп ойлаймын. Қазіргі деңгейде солай бағаланады меніңше.
- Қазақ шығармаларын әлемге таныту, мойындату үшін не істеу керек?
– Оның бәрі аудармаға байланысты. Шығарманың нәрі сол күйінде аудармаға жете ме, жетпей ме деген мәселе соған келіп тіреледі. Мысалы Олжас Сүлейменов ағамыздың орысша жазғандарын Қадыр Мырзалиев атамыз керемет жоғары дейгейде аударған.
Ал Қытайда шетелдік шығармалар бірінші ханзушаға аударылады. Одан кейін барып қазақшаға аударылады. Біз ол жерде үшінші басқышта, үшінші адамның шайнағанымен жеп жатырмыз деуге болады. Ол жерде идеясы жеткен шығар, тілдік көркемдігі қай деңгейде жетті ол басқа мәселе. Сіз айтқан аударма қай деңгейде дегенге келсек, меніңше ханзушадан қазақша аударылған дүниелер әуелгі нұсқамен теңдей болмаса да, қазақтың бай тілмен көсілтіп аударғанда толығымен жетті деп айтуға болады. Ал қазақшадан ханзушаға аударылған дүниелерге мен разы емеспін. Жеткізе алған жоқ.
-Кейбір зерттеушілер «адам тумысынан ерекше болып тумайды, ол өзін-өзі ісімен ерекше етеді» деген ой айтады. Бұл көзқарасқа қалай қарайсыз?
Оған толық қосылмаймын. Тумысынан талант болмаса қалай кез-келген адамды әнші не өнерпаз қылып тәрбиелеуге болады. Талант пен талап ұштасқан кезде ғана ол өзін қалаған биігіне шығара алады. Талантын ұштап, үнемі жетілдіріп, тынымсыз еңбек еткен адам ғана халықтың қалаулысы бола алады. Олардың мұрасы уақыт өткен сайын сап алтындай жарқырап, айналасына өз нұрын шашып тұрады. Ал атақ-абыройға халықтың қалауымен емес, арзан жолмен адамның шығармашылық ғұмыры ешқашан баянды болған емес.
- Әңгімеңізге рахмет. Еңбегіз әрдайым жемісті болсын.
