Тағдырды жеңген тарлан

Қазақ өнерінің небір тума таланттарын дүниеге әкелген қасиетті топырақта өмірге келіп, өзінің театр сахнасы мен кино өнеріндегі қайталанбас бейнелерімен ел жадында мәңгі сақталған сом тұлға – Кененбай Қожабеков.
Тағдырдың тауқыметін ерте тартып, сұрапыл соғыс жылдарына балалық шағын сыйлағаны аздай, ананың аялы алақаны­нан айырылған киелі өнердің шебері бұл салаға кездейсоқ келіпті. Өзінің естелікте­ріне жүгінсек, бір күні жолдастарымен көшеде келе жатып актерлік мектепке шақырған афишаны оқығандығы, сөйтіп, бақ сынауды ұйғарғандығы айтылады. «Сөзді дұрыс түсінбейді екенбіз ғой, өзара даурығысып, баратын болып шештік. Біз­дің ойымызда актер деген – кино түсіретін жерде отыратын вахтер, киноның бәрін тегін көреді. Қызықтырып тұрғаны осы» деп жазады ол сол сәттерді еске ала оты­рып.
Жастықтың осындай жалынымен Кенен­бай Қожабеков шығармашылық жолын театрдан бастап кетеді. Сөйтіп, өнегелі істерімен ел жадында қалған Ғани Мұратбаевтың, демократ-ғалым Ыбырай Алтынсариндердің сахналық тұлғасын сомдап, өзіндік болмысымен, актерлік шеберлігімен барынша шынайы көрсетеді. Кененбай Қожабеков сахналық қойылым­дармен қатар, көптеген фильмдерде ой­нап, кейіпкерлерінің жан дүниесін ашуда өзгеше даярлықпен келіп, өзіндік өрнегін дәл беруге тырысқан. Кинодағы ең алғаш­қы рөлі – «Аласталған Алитет» фильміндегі Аэден басталған. Осы фильмдегі қасқыр­мен алысқан азаматтың ерлігі мен «Біз Жетісуданбыз» фильміндегі жалынды жас Нартай болып, асаудың үстіне екінші қабат­тан секіріп мінетін қайтпас қайсарлығы көрерменнің көз алдында. Өнердің асқар шыңына құлашын енді ғана кең сермеп, биік белесіне қанат қаққан сәтте мұзбалақ актердің қанаты қайырылды. Балалар мен жасөспірімдер театрынан шығып келе жатқан кезінде Ыдырыс Ноғайбаев, Нұр­мұ­хан Жантөрин үшеуіне көше басбұзар­лары шабуыл жасап, жұлынына әлденеше жерден пышақ салып, омыртқасын зақым­дайды. Осы бір қарғыс атқан 1960 жылдың 10 қаңтарын актердің өзі «құлап түскен күнім» деген екен. Сөйтіп, талантты актер­дің өмірлік арман-мұратына балта шабыл­ды. «Арбамен сахнаға шыға алмайды» деп, театр сахнасынан шеттетілген кезінде жанашыр азаматтар өнердің бір өрмегі сетінегенін сезіп қынжылған еді. Сөйтіп, абзал достары Сұлтан Қожықов пен Нұрғиса Тілендиев киностудияға жұмысқа орналасуына мұрындық болады. Кино өнеріне аяқ басқан актер тағдырдың басқа салған тәлкегіне қайыспай қарсы тұрып, өзін қайраттандырады. «Күндердің күнінде жүре алмай қаламын» деген үрей жанын жегідей жесе де, ол ешқашан өзін мүгедек санап, мойымайды. «Егер біз бәріміз» филь­мінде суға ағып бара жатқан шопан мен қызын құтқаруда режиссер қанша үгіттесе де, дублердің көмегіне сүйенбей, Сырдарияның қара күздегі мұздай суына өзі түседі. Аяғы сырқат, жаны жаралы актер намысын қамшылап, осындай ерлікке барады. Соның салдары болуы керек, бір жылдан соң балдақпен жүруден қалып, мүгедектер арбасына таңылады. Ойлама­ған жерден өмірінің астаң-кестеңі шыққан актер ағамызды Сұлтан Қожықов: «Сен қалайша басқа өмір бастап кетпексің, сен үшін әлі де басты мәселе өнер болуға тиісті, әйтпесе өмір сүріп не керек?» – деп сөзбен серпілтіп, өз тағдырына қарсы тұруына дем берді.
«Киноға да көп түсті. Уайым-қайғысы ішінде ғой, оны анаған мұңдап, мынаған мұңдап көп айтпайтын. Үнемі күліп, әзіл­деп жүретін сыпайы адам еді. Сонша жыл жанында жүріп «мен мүгедек едім» дегенін естіген емеспін», – дейді дыбыс режиссері Қадыр Қосай Кеңағаң туралы сұхбатын­да.
Өмірге құштар, қайсар жан ең алдымен адам бойындағы тазалықты бағалайтын. Жүрегінде жылылығы мен иманы бар азаматтар ол кісінің жанынан табыла білді, жанашырлық танытты, шынайы достықтың үлгісін көрсетіп, талантына бас иді. Тіпті Бауыржан Момышұлы: «Сен хан Кенесің, халық сені көтеріп жүруі керек», – деп зор құрмет көрсеткен. Гүлфайрус Исмайыло­ваның Кененбай аға туралы естелігінде: «Қыз Жібек» фильмі басталатын кезде: «Сұлтан, бәйбішемнің рөлін Гүлфайрус ойнасын, мен одан қысылмаймын, өйткені ол менен ауру деп жиіркенбейді, мені сыйлайды», – деген еді. Мен оған барынша қолдау көрсетіп бақтым. «Кененбай, сен қысылма. Мен бәріне шыдаймын. Сен ірі әртіссің. Маған көп көмек көрсеттің» дей­мін. Қарасам, еңкілдеп жылап отыр. «Жү­ре­гім ауырады, қасірет жамылдым ғой. Үлкен әртіс болмақ едім, бола алмадым, аяғымнан айырылдым», – деді. Оның ая­ғын алғанымен, талантын ешкім ала алмас еді», – деген жүрекжарды жолдар бар.
Көзкөрген адамдар Кененбай Қожабе­ков­ті «мүгедек болғанына қарамастан, дені сау адамдармен тең қимылдаушы еді. Тұлпардың тізгінін ұстап атқа отырып, ол өзгелерге үлгі-өнеге көрсетті» дейді. Бұл орайда Кененбай Қожабеков – он екі мүшесі сау адам жасамайтын іс-әрекеттерге барып, мүгедектігі өнерге кедергі келтіре алмайтындығын ісімен дәлелдеген табиғи талант иесі. Ол шыншыл, ашық-жарқын адам болған. Біреудің жолын кесу, қиянат жасау оның адами қасиеттеріне жат нәрсе еді. Дегенмен ұзында өші, қысқада кегі жоқ, осындай адал, ақжүрек адамның жо­лын кес-кестеп, кедергілер жасау әрекеті болмай қалған жоқ. «Құлагер» фильмі түсірілгеннен кейін ұзақ уақыт мұрағатта жатып қалды. Сол кездегі киностудия ди­рек­торы, режиссер Әзербайжан Мәмбе­товтің айтуынша, «Жаушы», «Қан мен тер» фильмдерін түсіруге кірісетін күні Әзербай­жан аға «Қожабековті қатыстырмаңыздар» деген жеделхат алады. Бірақ бұл хатты екі-үш күн жасырып қояды. Сол екі аралықта Кенағаң қатысатын барлық эпизодтарды түсіріп үлгереді. Артынша тағы да жеделхат келеді. Әзербайжан аға: «Екі күннен бергі түсіргенімді есептеп, кеткен шығынды жабатын болсаңыздар, ол эпизодтарды өзгертейік», – деп талап қойыпты. Жоға­рыдағылар тек содан кейін ғана амалсыз рұқсат беріпті. Сөйтіп, Әзербайжан Мәмбе­тов Кененбай ағаның өз рөлдерінде қалуы­на көмек көрсеткен екен.
Сегіз қырлы бір сырлы Қожабеков өзі­нің бағын телевизия саласында да сынап көрген. Бұл жөнінде Кененбай ағаның ұлы Ілияс Қожабеков: «Әкем «Қазақ киносының тарихынан» деген бағдарламаның мәтінін өзі жазатын. Бұл бағдарламаның біраз саны мұрағатымда сақтаулы. Біздің телеви­зияда Қасымдардан бастап, қазіргі заман ақындарына дейін түгел оқыды, соның бірі де сақталмапты. Абайдың өлеңдерінен 40 минуттық бағдарлама болған. Ол бағдар­ламада да сақталмаған. Әкем өнерге жанын салды-ақ, бірақ оның шығармашы­лығынан осындай былықтың арасында жоғалып кеткен дүниелер көп. Өйткені біз – өзімізді бағалай алмайтын халықпыз», – дейді.
Кененбай Қожабеков ұлттық театр сахнасы мен кино әлемінде өшпес із қал­ды­рып, кейіпкерлерінің жан дүние­сін ашуда психологиялық тереңдікке, образ­дылыққа жетті, типтік жинақтау үлгісін көрсетті. Өнер саңлағының саф алтындай шеберлігін, шарықтап асқақтаған табиғи талантын, өмірін насихаттау – болашақ ұрпақ еншісінде. Кененбай аға – Асқар Тоқпанов айтқандай, «аяғымен емес, жүре­гімен жылжыған», нағыз тағдырды жеңген тарлан. Тума талантының есімін аялай білсе, елдің де мерейі биіктей берері сөзсіз.

Сандуғаш ТҮСЕН, ҚазМҰУ-дің студенті

• Әріптестер айтқан сыр
Әшірбек СЫҒАЙ, театртанушы, профессор:
Көзінің оты әлсіреген емес
Кененбай Қожабеков ағаны кино саласы арқылы таныдық. Ол кісінің кино­ларының бәрін кішкентайымыздан асқан құмарлықпен тамашаладық. «Шабандоз қыз» фильміндегі Айдарды ойнағаны менің жадымда жақсы сақталған. Айдар­ға еліктедік, Айдар болып атпен жүйткіп, Айдар секілді ғашық болсақ дедік. Айдар сияқты мінезді, Айдар тәрізді тапқыр, ақылды болғымыз келді. Осының бәріне жетелеген – актердің қабілеті, таланты. «Шабандоз қыз» фильмін мен алғаш рет мектеп жасында көрдім. Ол фильм 1950 жылдары түсірілген. Онда Мүлік Сүрті­баев, Лола Әбдікәримова сияқты халқы­мыздың таңдаулы өнерпаздары өнер толғады. Солардың ішінде шоқтығы биік көрінгені басты рөлде жүрген Айдар еді. Фактурасы, кескін-келбеті, жүзіндегі жы­лы­лық, жұм­сақтық, отты көзқараста­ры, әбжіл қимылда­ры, іс-әрекеттері барлығы «шіркін, актер осындай болса» дейтіндей деңгейде бола­тын. «Қыз Жібек» фильмін­де Сырлыбайды ойнады. Қандай кең, маңғаз, асықпай сөй­леп, байсалды ше­ше­­тін, түйіліп отырып түйінін айтатын, қа­зақ сахарасының кемең­гер, данагөй ақсақалының бейнесін жаса­ды. Ол кісінің актерлік көзқарастары, психо­ло­гиялық сәттерде толқымай, не асып кетпей, не кем түспей, өмірдің өзіндей етіп дәл беруі, кез келген жағдайдағы жан дүние құбылулары актер ретінде мені ылғи тәнті ететін.
Қазіргі Ғабит Мүсірепов атындағы академиялық жастар театрының негізін қалаушылардың бірі болды. Сондағы басты кейіпкерлерді ойнады. Сондай талантты адамның өнерін қиып тастаған қатыгездерге не айтуға болады? Қолар­баға отырып қалғандағы театрға деген ынтықтығын қарасаңызшы! Екі-үш жігіт көтере-мөтере қай театрдан болса да қалмайтын. Екі көзі жалт-жұлт етіп, қай­рат­ты шаштарын қа­рым­ды қолымен қайырып тастап, қолар­бада болса да, жан-жағына жұтына қарап отырған күйінде мен талай кездестірдім және өзіміз арбасын көтерістік те.
Шын мәніндегі өнер адамы еді. Халық ұлы еді. Халық перзенті еді. Өнері мен өмірі қаншама қиындықта, қапыда, қиналыста жүрсе де, езуінен күлкі кетпей, жарқ-жұрқ еткен көзінің оты әлсіремей, өмірден құл­шы­нып өткен жан. Мұқағали­дың жырларын ақынды тірілткендей бір үн дірілдерімен, жан дірілдерімен, көркем поэзияны терең түсінуімен құныға оқитын. Домбыра шерткені қандай еді?! Өзі бір жайдары, жайбарақат, адамға іш тартып тұратын, кі­ші­ні кеудесінен итер­мей­тін, үлкенді айна­ласынан алыс жібер­мейтін бір магнитизм бар еді. Ол кісінің фильмдерін көрген сайын, ойна­ған спек­такль­деріне жазылған реценция­ларды оқыған сайын қазақта Кененбай Қожабе­ков атты ақтаң­гер, алып актердің болға­нын тәубелікпен еске түсіріп, ол кісіні ылғи да сағынып жүреміз. Ұрпақ ұмыт­пайды. Шын мәніндегі өнердің сәйгү­­лі­гі болатын.
Серік ЖАРМҰХАМЕДОВ, режиссер:
Кино Кенекеңнің өмірін айтарлықтай ұзартты
Кененбай Қожабеков – қазақ өнерін­де­гі, қазақ театры мен киносындағы елеу­лі тұлғалар­дың бірі. Арбаға ерте таңылға­нына қарамастан, бар өмірін кино өнеріне арнады. Образ сомдауда, бейне жасауда қазақ кино өнеріндегі Кена­ғаның еңбегі өлшеусіз. 1980 жыл­дар­дың екінші жарты­сында «Құлагердің» қайтадан қазақша вариантын жасадық. Ағамыз 30 шақты фильм­ге түскен болса да, соның ішінде бастан-аяқ өзінің үнімен, өзінің даусымен дыбысталғаны – тек осы «Құлагер» фильмі екен.
Қазақтың танымал да талантты актер­лерін саусақпен санайтын болсақ, үлкен бестікке кіретіндердің бірі – Кененбай Қожабеков. Оның жан дүниесі үнемі кино­мен, өнермен бірге болды. Өнер ағамызды бір жағынан емдеді де. Егер киноға түспей үйінде отырып қалса, баяғыда-ақ қарта­йып, өзін-өзі жоғалтқан болар еді. Киелі кино өнері ағамыздың өмірінің айтарлық­тай ұзаруына себепкер болды. Кенағаң­да артық сөз болмайтын. Үлкенге де, кішіге де «айналайын» дегеннен басқа пенделік қасиеттері жоқ нағыз өнер иесі еді.