Тәуелсіздік нышаны – «Мәңгілік ел» қақпасы

Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың биылғы еліміздің әрбір азаматы үшін қашанда қарымынан қуат, қоғамынан сауат ескен мемлекеттіліктің айшықты белгісі болған Қазақстан Тәуелсіздігінің айтулы 20 жылдығы қарсаңында елордада сәулет туындысын тұрғызу идеясының нәтижесінде Астанада асқақ рухымыздың тағы бір символы – «Мәңгілік ел» салтанат қақпасы бой көтермек. Осы орайда, біз қалың оқырманға осы бір ерекше құрылыстың жан-жақты сипаттамасын ұсынып отырмыз.
Салтанат қақпасы – әлемдегі санаулы қа­лаларға тән ерекше сәулеттік-мо­ну­мен­тал­ды туынды. Әдетте мұндай қақпа жеңіс рухын асқақтату немесе жасампаз жетіс­тік­тердің құрметіне қаланың кіреберісіне, үлкен жолдың бойына орнатылады.
Ал тарихи тұрғыдан қарап, «Мәңгілік ел» сөздерінің мағынасына үңілсек, сонау XII–XIII ғасырларға шолу жасап, тарихтағы Шыңғысханның 25 жыл көлемінде-ақ Рим империясынан екі есе үлкен мемлекет құрып, мәңгі ел құру арманы мен идео­ло­гиясын іске асыруды мақсат тұтқандығын көре аламыз.
«Моңғол» сөзін талқылай отырып, қы­тай шежірелерінде кездесетін тұңғыш дерек саналып жүрген VIII ғасырдағы «Тан шу» кітабындағы «менъу» (мен гу) сөзіне тоқ­талмауға болмайды. Осы дерекке сүйенген әлем тарихшылары моңғолдың бұ­рыннан бар этнос екенін айтуда. Бұл сөзді (мен гу) қытайлар «ежелгілер, ежел­гі­ні сақтаушылар» деген мағынадағы ие­ро­глифтермен белгілепті. Ал, сайып кел­ген­де, «сақталынған, ежелгі» дегеннің ма­ғы­насы бәрібір «мәңгі, мәңгілік» екені сөзсіз.
Шыңғысхан мемлекетінің тарихын зерт­теген орыс аудармашылары бойынша «Мён­кэ-Кёкё-Тенгрин» сөзі «Вечное Синее Небо», яғни «Мәңгі Көк Тәңірі» деген ма­ғы­наны білдіріп, Тәңірі, Құдай, Алла сөз­­дерінің синонимі екендігін ұғын­ды­рады.
Рашид ад-диннің де «Жамиғ-ат-Тауа­ри­хында»: «Большую часть тюрков теперь называют монголами» деуі түріктердің үлкен бөлігінің әп-сәтте ассимиляцияға ұшы­рап, «моңғол этносы болып кетуінен» емес, «Мәңгі ел» деген бірлестіктің, одақ­тың халқы болды деген ұғымды білдірген екен.
Салтанат қақпалары мемлекеттің жеңіс жо­лында қол жеткізген тәуелсіздік символы болып саналатыны сөзсіз.
Ресейде 1714 жылдың 9 қыркүйегінде Ұлы Петр жаңа астана – Санкт-Петербургтің салына басталуының және теңіз жеңіс­те­рінің құрметіне салтанатты түрде Триум­фал­ды арканы ашқан.
Үндістанға кіретін Триумфалды қақ­па­лар (Gateway of India ағылш.) – араб-үнді сти­лінде Бомбейдің теңіз жағалауында тұр­ғызылған 26 метрлік базальтты арка Үндістанның тәуелсіздік алуының символы болып саналады.
Көне Қазақстан тарихында Күлтегін құр­метіне арналған жазбаларда Түрік Қа­ға­­натының Естеми, Бумын қаған қатарлы баһадүр билеушілер Темір қақпадан Шань-дунь жазығына дейін, Тибеттен Байкал көліне дейінгі аса байтақ өңірде ме­кен етіп, билік құрып, қол жеткізген же­ңістері ата-бабаларымыздың теңдессіз жорық жолын көрсетеді.
1771 жылы Абылай хан әйгілі «Шаңды жо­рықтан» кейін Түркістан қаласында ақ киіз­ге отырғызылып, үш жүздің ханы деп жарияланды. Есіл және Нұра өзендерінің жағалауында ту тіккен Хан Ордасына орал­ған­нан кейін Төле, Қазыбек, Әйтеке бас­таған дана билер Абылай ханды өзі шы­ғар­ған атақты жеңіс маршы – «Терісқақпай» күйін орындауымен қарсы алған. Белгілі қазақ музыкасы тарихын зерттеуші А.За­тае­­вич осы музыка туындысы туралы: «...Қазақтардың түсіндіруі бойынша, Абы­лай ханның салтанатты шерулері кезінде бұл күйді атты домбырашылар ойнайды», – деп жазған екен.
Ескі аңыз бойынша, жоңғар басқын­шы­ла­рымен күрестегі орасан жеңіске орай, Салқам Жәңгір ханның бұйрығымен әйгілі қолбасшы, Самарқанның билеушісі Жалаң­­төс Баһадүр Есіл бойында Қара­өт­кел тас көпірін салған екен. Сол Қараөткел кө­пірі қазақтың қайсар жігері мен теңдессіз жауынгерлік қуатының үлгісі ретінде небір замандар бойы өз даңқын паш етумен келген еді.

Туысқан Түркия Республикасының бұ­рын­ғы астанасы Стамбул қаласының Мәр­мәр теңізі жақ жиегінде орын тепкен, ежел­гі басқыншылардың өктемдік ізіндей көрінетін Ая София шіркеуін тек мұна­ра­ла­рын ғана мешітке өзгертіп, ішкі бедерін сол қалпында қалдырып, музейге айнал­ды­рып қоюы – бүгінгі Түрік елінің Осман им­периясынан жеткен арқалы рухының бір парасы екенін әлемнің әр түкпірінен сая­хаттай келген әрбір адам терең сезіне алады.
Бүгінгі таңда бой көтерер «Мәңгілік ел» қақпасын қазақ халқының түркітілдес ата-ба­баларымыздың сан ғасырлық ар­ма­ны­ның іске асырылуы деп білуге болады.
Қақпа – алып аумағы бойынша әлем­де­гі тоғызыншы мемлекеттің бүгінгі биік мәр­тебесі мен ертеңгі ерен еншісін ел-жұртының жадына мәңгі сақтайтын тағ­лым­­ды дүние. Жай ғана ескерткіш емес, ұлттың ғасырлар бойғы арман-ойы мен өмірлік өнегесін үнемі еске салатын көрнекі тұғыр.
Бұл сәулет нысаны Астананың сол жа­ға­лауындағы көкке бой созған зәулім ғимараттардың ортасынан ойып орын алып, ерке Есілдің сол жағалауындағы Ас­та­наның жаңа әкімшілік орталығы, қай­та­лан­бас дара бейнесі бар толымды сәулет ансамблін түзбек: темірқазығы – Елба­сы­ның ақ сарайы Ақорда, одан тарайтын «шуақ бағыты» бір жағынан Бейбітшілік және келісім сарайына, «Қазақ елі» мону­мен­тіне, Тәуелсіздік сарайына, Шабыт сарайына тараса, тағы бір «сәулесі» сулы-жасыл желек жолды көктей өтіп, аспанмен тірескен алып ғимараттарға бағыт алмақ.
Елбасымыздың айтуынша: «Тәуел­сіз­дік­ке арналған нышан – Салтанат қақ­па­сы ұрпаққа ой беруге тиіс, ол – еліміздің еңсесі тіктеліп, рухы көтерілгендігінің ны­ша­ны! Ол азаттығымызды әлемге айғақ­тап тұратын болады және Тәуелсіздікке қол жеткен 20 жыл ішіндегі жас мемлекетіміздің табысын паш етеді».
Астанаға Салтанат қақпасының клас­си­ка­лық негізі алынды. Классикалық ере­же­лер­ге сәйкес, елордадағы «Мәңгілік ел» қақ­пасы да нақты үйлесімділікпен ерек­ше­ле­нетін болады. Салтанат қақпасының өл­шем­дері тепе-теңдік ережесіне бағынышты. Яғни нысанның биіктігі, ені мен терең­ді­гінің өзара сәйкестігі қараған адамның ішкі сүйінішін тудырып, көңіл толып, көз тоятын мақтаныш сезімін оятады. Сондықтан да бұл нысанға заманауи жаңа өлшем әдістері қолданылды.
Сәулет нысанының биіктігі – 20 метр. Бұл – ел Тәуелсіздігінің 20 жылдығының белгісі. Мұндай биіктік қала шегінде айқын көрінеді. «Мәңгілік ел» қақпасы – сәулеттік біртұтастығы тұрғысынан да, сыртқы қас­бе­тінің безендірілуі жағынан да ұлттық ерек­шеліктерге толы, негізі берік, мазмұны толайым нысан.
Қақпаның әрбір қабырғасының сим­мет­риялық өлшемдерінің теңдігі бірдей. Сондықтан да ол халықаралық әуежай жа­ғы­нан да (қалаға кіреберіс), қала жағы­нан да (қаладан шығаберіс) бірдей кө­рі­неді.
Әрбір қабырғаның төменгі табанында биіктігі 4,4 метр болатын көлемді мүсіндер бар. Композициялық тұрғыда бұл ба­рельеф­­тер нысанның төменгі жағында ор­на­­лас­қан. Мұның өзі – орта бойлы адам­ның көрер көзіне ыңғайлы әрі көрермен наза­ры­на нысанның толағай тұлғасын паш ету­ге мүмкіндік береді. Түптеп келгенде осы­ның бәрі қақпаға өзіндік әсер береді.
Өз кезегінде тұғыр үстінде арнайы бос орындар бар. Бұл жерге қазақ ұлтының терең де тамырлы ішкі дүниесі мен сыртқы кел­бетін ашатын рельефтік мүсіндер ор­на­тыл­ған.
Қақпаның сол жақ қапталында «Ақ­са­қал» мүсіні орнатылған. Бұл – халықтың ойы мен рухани өлшемінің көрінісі, да­на­лық­тың символы. Санаға сіңген осынау дәс­түрлі бейне «даналық», «данышпан», «ғұлама» сынды қазақ халқына тән ұлы ұғым­дармен астасады. Оның қазақы ерек­шелігін ұлттық киімінен аңғаруға болады.
Қақпаның сол жақ қапталында от иесі – «Әйел-Ананың» рельефті мүсіні ор­на­тыл­ған. Ана бейнесі қазақ ұлты үшін «Отан-Ана», «Жер-Ана», «ана тілі» сынды киелі ұлт­тық ұғымдарына ұласады. Олай болса, ана бейнесі арқылы адамның дүниеге келуі, туған жер мен Отан туралы идео­ло­гем­ма айқын көрініс табады.
Мүсіндердің әрқайсысының астында қазақтың «Мәңгілік» дара таңбасы орын тепкен. Ол мемлекеттің мәңгілігін, яки елдік­тің негізгі рәміздерінің «шексіздік» ұғы­мы­мен астасып жатқанын білдіреді. Түркі халық­тары үшін бұл таңбалар – бәле-жала­дан сақтаушы және Айдың жарығы мен Күннің жылуы, махаббат пен мейірім бұлағындай киелі бейнелер.
Әр мүсіннің жоғарғы жағында Елтаңба орналасқан. Елтаңба құрылымға ерекше салтанаттылық бере отырып, оның мем­ле­кеттік мән-маңызын көрсетеді әрі мем­ле­кет­тік рәміздеріміздің толайым бейнесін аша түседі. Қақпа ойығының сызығы таза шығыстық та, таза батыстық та үлгіде емес, ерекше ұлттық нақышта жасалған. Сыртқы бөліктің жоғарғы жағында «Мәңгілік ел» жазуы бар. Ол – мемлекет пен ұлттың уа­қыт­қа тәуелсіз киелі қорғаны.
Композицияның жоғарғы бөлігін тұтас күрделі ою-өрнектер шоғыры алып жатыр. Дәл осы өрнектер мемлекетіміздің Көк бай­рағында да көрініс тапқан. Мемлекеттік Туға тән күн мен қалықтаған қыран бей­не­сін­дегі символика бүкіл композицияның өзе­гіне айналған. Күн – өмірдің, күш-қуат­тың көзі. Қыран – рәміздер тілінде билікті, кеңдік пен қырағылықты білдіреді. Ұл­ты­мыз­дың дүниетанымында ол – бостан­дық­тың, тәуелсіздіктің, шырқау көкке, биік мақ­саттарға ұмтылудың, болашаққа қанат қағудың символы.
Қақпаның төрт бұрышы бағаналармен бекітілген. Бұл оның классикалық стилін айшық­тай түседі. Қақпаның сол жағындағы орында көшпенді сарбаздың, ал оң жа­ғын­да қазіргі Қазақстан жауынгерінің мүсіні орналасқан. Ежелгі көшпенділер сар­базының мүсіні қазақ батырларының жан­қияр ерліктері мен қаһармандығын бейнелейді, ал оның сыртқы стилі Аңы­ра­қай шайқасы кезеңіне негізделген.
Жалпы алғанда, бұл мүсіндер жиын­ты­ғы қазақ халқы үшін қастерлі ұғым – ел қор­ғау ісінен бастау алады. Жаугершілік та­қы­рыбы сонау көшпенділер сарбаз­да­ры­нан қазіргі заман әскерлеріне дейінгі соғыс салттарын дәріптеп, қаһармандық та­рихын паш етеді.
Ұлы Әмір Темір бабамыз салған Қожа Ах­мет Ясауи кесенесіндегі Тайқазан кө­шір­ме­лері де қақпаның екі жағынан орын алмақ. «Тайқазан» мүсіні орналасқан өзін­дік орындармен ерекшеленеді. Түркі ха­лық­­тары үшін «Тайқазан» тыныштық пен тоқшылықтың, бірегей көңіл мен қонақжай пейілдің терең ұғымын білдіреді. Осынау бай мазмұнды көрініс тарихтың уақыт кө­шін­дегі ел жетістігінің бейнесін білдіретін Салтанат қақпасының біртұтас идео­ло­гия­лық тұжырымдамасына енгізілген.
Сондай-ақ қабырғалары қазақтың күр­делі ұлттық өрнектерімен безендіріліп, ор­та­сына қазақ жауынгерінің бес қаруының бірі – қалқан орналасқан. Қалқан – қа­шанда қауіп-қатердің қорғаны, сенімділік, тұрақ­­ты­лық, жеңістің белгісі. «Қалқан» дегенде, ойға бірден батырлық пен ерлік оралады. Бағзы замандардан бері қолына қалқан ұстаған батыр бейнесі жеңістен ха­бар бер­ген. Пішіні мен безендірілуіне қа­рап, бұл қалқанның көшпенділер сар­ба­зына тиесілі екенін білуге болады. Атап айт­­қанда, қал­қан­ның қақ ортасындағы аттың қылы  оның көшпенділерге ғана тән айрықша белгісін танытады.
«Мәңгілік ел» қақпасы маңында орналасқан  Астанаға кіреберістегі даңғыл жол мен саябақ бар. Жалпы, дәстүрлі түрде Салтанат қақпалары үлкен жолдардың бойына, қаланың кіреберісіне қойылады. Өзінің негізгі мазмұны мен идеологиялық маңызын бұзбай, Астанадағы «Мәңгілік ел» қақпасы да Орынбор көшесінің орта тұ­сынан бой көтерді. Бұл нысанның сәу­лет­тік құндылығының ерекшелігіне бай­ла­ныс­ты оған жету және өту жолдары ерекше тәр­тіппен жобаланған. Өту жолдары «Мәң­гілік ел» қақпасының екі жағынан ай­на­ла­ды. Саябақ жағында жерасты жолы бар. Одан шығатын тұс тамашалаушы-көрермен мен саябаққа өтушілерге қолайлы болу үшін көлік жүретін жолдан бөлек ор­на­тыл­ған. Өту жолы екі жағынан да симметриялы түсіп, «Мәңгілік ел» қақпасының дәл ас­ты­нан жүргізілген.
Қақпаның орталық бөлігінде тағы бір шығу жолы бар. Бұл келушілерге «Мәңгілік ел» қақпасының серуен алаңына тура шы­ғуға мүмкіндік береді. Қақпаның ішкі жа­ғы­­ның екі қабырғасы да рельефті сурет­тер­­мен әшекейленген. Қақпаның ішкі жа­ғын­дағы екі қабырғаның әрбірі 7 х 3,5 метр болатын бедерлі суреттермен әше­кей­­лен­ген. Олардың бірінде «Сақтар» – «Түр­­кілер» – «Қыпшақтар» – «Қазақтар» тіз­­бесіндегі қазақтың шығу тарихының ке­­зе­ңі көрсетілген. Бас тақырып – қазақ ұл­­ты үшін тарихи мәні мен маңызы зор «Ұлы көш» сөзі. «Ұлы көш» ұғымы – көш­пен­ділер өркениетінің философиялық не­гізі, яғни алға жылжу мен дамудың бей­не­сі.
Келесі қабырғаның бас тақырыбы ең қастерлі ұлттық құндылық – Тәуелсіздікке арналады. Мұнда Қазақстан Тәуелсіздігінің бастауын айқындайтын тұңғыш заң­на­ма­лық құжат – Ел егемендігі туралы дек­ла­ра­ция көрсетілген. Өрнекті қабырға бүгінгі Тәуелсіздіктің мазмұнын ашып, мағынасын тарқататын Ақорда, Бәйтерек және бас­қа да нысан суреттерімен бедерленген. Бола­шаққа деген батыл қадамды жас буын­ға арналған бедерлі суреттер бей­не­лей­ді.
Жоғарғы жағында көлемді көру мұ­на­ра­сы бар. Құрылыстық тұрғыдан «Мәңгілік ел» қақпасын тұрғызу барысында жарқын түсті жоғары сапаға жауап беретін мате­риал­дар қолданылуда.
Алаштың айбыны, бар қазақтың ортақ Ота­ны – Тәуелсіз Қазақ елі мәңгі жаса­сын!