Театртанудың тың жолдары

Жуырда Мұхтар Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Ғылыми кеңесінің мақұлдауымен «Классикалық зерттеулер» көптом­дығы сериясының алғашқы 11 томы «Әдебиет әлемі» баспасынан жарыққа шығып, оқырман мен ізденушілердің қолына тиді.
Осы көптомдықтың «Қазақ театртану ғылымы (қалыптасу кезеңі)» атты 8-то­мын­да қазақ театртану ғылымындағы түйт­кілдер қамтылып, аталған сала жан-жақты зерделенген. 380 беттен тұратын қалың томға енген әрбір мақала мәтінде­ріне арнайы жазылған түсініктеме, мақала авторлары жайлы деректер, мәтіндерде кез­десетін есімдерге анықтама, мәтіндегі түсінік беруді қажет ететін сөздерге арнал­ған сөздік, жиі қолданыста болған шартты қыс­қартуларға анықтамалар, арнайы театр терминдері, пайдаланылған әде­биет­тер және орыс, ағылшын тілдерінде түйін де­ген­дей көп жұмыстар атқарылған. Кітап­ты баспаға дайындауға институттың Г.Жұ­масейітова, А.Еркебай, З.Исламбаева, М.Тә­шімова, А.Мұратқызы сынды ғылыми қызметкерлер мен мамандар атсалысқан.
Біз осы ғылыми жинақтың негізгі құ­рас­тырушысы, алғысөзін жазып, жауапты редакторы болған аталған институттың Театр және кино бөлімінің меңгерушісі, белгілі өнертану кандидаты, театртанушы Амангелді Оразбайұлы Мұқанды аз-кем сөзге тартқан едік.
– Бүгінде Әдебиет және өнер ин­сти­туты іргелі зерттеулермен, тұжы­рым­ды талдаулармен айналысып ке­леді. Осы орайда «Классикалық зерт­теу­лер» атты ғылыми жоба жайымен жә­не еліміздегі театр саласының зерт­телу бағыттарымен таныстыра кет­сеңіз?
– Бұл еңбек – еліміздің Білім және ғы­лым министрлігі Ғылым комитеті жария­лаған «Ғылыми қазына» мақсатты бағдар­ла­масы бойынша орындалған ғылыми ба­сы­лым. Қазақ өнертануы бойынша жа­зыл­ған таңдаулы ғылыми еңбектердің көп томдық сериясы дайындалып, театртану саласы бойынша енді тағы үш кітап жарық көрмек. Бұл кітаптардың ғылыми жаңа­лығы – қазақ театртану саласы бойынша жазылған зерттеу еңбектерінің тұңғыш рет бір сериямен басылып отырғандығында. Ұлттық руханияттың дамуына қомақты үлес қосқан М.Әуезов, Ж.Шанин, С.Сә­дуа­қас­ұлы, Т.Жүргеновтермен бірге ұлт театр­тану ғылымын кәсіби белеске кө­тер­ген Қ.Қуандықов, Қ.Мұхамеджанов, Б.Құн­дақбайұлы, Л.Богатенкова сынды т.б. ғалымдар­дың шығар­ма­шы­лық мұра­ла­ры тұңғыш рет бүгінгі күн тұр­ғысынан жаңа­ша зер­деле­ніп, ар­на­йы серияда қам­тылуда.
– Қазақ театр­тану ғылымы­­ның өт­кені де­ген­де кім­дердің есі­мі ер­ек­ше ата­ла­ды?
– Ұлтымыздың өнертану ғылы­мы­ның ішінде же­ке сала болып да­мы­ған театр өне­рінің қыр-сырын зерттеп жазған, тео­риялық және практикалық тұрғыдан ашып көрсеткен, бүгінде тарихқа айналған бет­теріне қайта тірілтетін қазақ театртану ғы­лы­мы ұлттық сахна өнерінің алғашқы қа­дам­дарымен бірге басталған. Қазақстан­да тарихын өткен ғасырдың 20-жыл­дарынан бастайтын 60-тан астам театрлар бар. Бұл театрлардың бастау көзіндегі шы­ғар­машы­лық жолы, жүріп өткен тарихы, көрсеткен спектакльдері, көтерген мәселе­лері бүгінде тарих қой­на­уына кетіп үлгерді. Десек те, кезінде газет бетіндегі жазылып қалған, бүгінде бағалы рухани құндылы­ғымызға айналған театр­дың жанды ха­тын­дай бол­ған бұл дүние­лер, сағымдай болған дәуір­дің тынысын жа­ңаша көзқа­рас­пен оқуды, бүгінгі күн тұр­ғысынан ой қорытуды қажет етеді. Театры жаңадан пайда болған, кәсі­би маман­дары жеткі­ліксіз, мүлдем жоқ қазақ театрының ал­ғаш­қы театртанушылар қа­шан пайда бол­ды және олар кімдер болды және оларды қандай мәселелер тол­ған­дырды?
Ұлттық театрдың алғашқы қадамынан бастап қалыптасу жылдарында жаңа сах­на­лық өнердің бағыт-бағдарын түзеуге, дамуына соны серпіліс беруге көрермен талқысына ұсынылған спектакльдер жай­лы жазылған сын пікірлер мен рецензия­лық мақалалардың жазылуына Алаштың қайраткерлерінің қосқан үлесі зор болды. Жинаққа енген: С.Сейфуллин, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, М.Әуезов, О.Беков, С.Са­дуақасұлы, Ж.Шанин, Т.Жүргенов, І.Жан­сүгіров, Ғ.Тоғжанов, Ғ.Мүсірепов, Е.Ысма­йы­лов, Б.Майлин, Ш.Хұсайнов, Ы.Дүй­сен­баевтар т.б. секілді тұл­ғалардың ең­бек­терінде өткен ғасыр­дың ортасына де­йінгі қазақ театр өнерінің ты­нысы, теория­лық және практикалық мәсе­лелері сара­ланды. Театртанушы, театр сыны бо­йынша арнайы білім алған маман атымен бол­маған кездегі қазақ театрының спек­такль­дері жайлы баспасөз бетінде жария­ланған, айтылған пікірлерді қазір оқи отырып жаңа өнердің табиғатын, оның қазақ то­пы­ра­ғында тамыр жаюын­дағы жетістіктері мен кемшіліктері жайлы жазылған мате­риал­дардан мол мағлұмат аламыз. Өнер­паздар үшін өте қажетті мұндай ой-пікір­лер, жарияланған мақала­лар, сыни көзқа­рас­тардың сол уақытта құн­ды болғандығы белгілі. Олардың ке­йінгі ұрпаққа қалды­рып кеткен ой-тол­ғам­дары бүгінгі маман­дар үшін де өзіндік құн­ды­лығын жойған жоқ.
– Бір кездері ұлт театрының бастау көзіне, кәсіби театрдың дүниеге келуі­не байланысты екіұшты пікірлер көрі­ніс берген еді. Сол мәселе бүгінде ғы­лы­ми тұрғыда қалай қарастырылып келеді?
– Қазақ кәсіби театрының пайда болу тарихына байланысты екі ұшты ойлар айтылып жүргені және әлі толық шешімін таппағаны мамандар арасында белгілі. Осы төңіректе ойлана келе біз, өнертану докторы Б.Құндақбайұлының Тәуелсіздік жылдарындағы ұсынған пікіріне тоқтап, қазақ театр тарихын кеңестік дәуірде қа­лыптасқан ұғымға сай 1926 жылдан емес, одан әріден бастау жөніндегі ойын жал­ғастыруды дұрыс деп таптық. Себебі қазақ топырағында жергілікті тақырыпқа жазы­ла бастаған алғашқы драмалық шығарма­лар азын-аулақ жазылса да 1914 жылы «Ай­қап» пен «Қазақ» газеттерінде жария­ланған А.Лихановтың «Манап» драма­сы­ның жариялануы және ол жайлы баспасөз бетіндегі қызу пікірталас, немесе 1915 жы­лы Уфа қаласында басылып шыққан К.Тоғысовтың «Надандық құрбаны» үш пер­делі драмалық шығармалары дүниеге келген уақыты – ұлт театр ұрығының бүр­шік жарған кезі. Дәл осы кезеңде баспасөз бетінде қала қазақтарының арасында кең өріс алған «Шығыс кештері» атанған ойын-сауық отауы белсенді жұмыс істеп, Бір­жан мен Сара айтысының сахналық нұсқасы 1915 жылдан Семейде көрсетіл­ген­дігі туралы қызу жазыла бастады. Осы пьесалардың жариялануы мен алғашқы сахналық қойылымның орындалуы жайлы жазылған мақалалар баспа бетіндегі ал­ғашқы дереккөзі болып есептеледі.
– Театртану ғылымына арналған жаңа еңбектің қолданыс аясы қалай болмақ?
– Жоба нәтижелерінің ғылыми-прак­тикалық құндылығына келсек, біздің бұл еңбегіміз барлық қазақ сахна өнері жайлы мәселелердің басын толық қамтыды деп айтуға әлі ерте. Театрдың тарихы мен тео­риясына байланысты көптеген құнды ма­те­риалдар кітапқа енгенімен әлі де жа­рия­ланбай жатқандары жеткілікті болғандық­тан, алдымызда атқарылар істер, зертте­лер тақырыптар баршылық. Ал осы жұ­мыс­тың нәтижелерін театртанушылық ғылы­ми зерттеулерде, арнайы өнер уни­вер­ситеттері мен академияларында, кон­серватория оқу-зерттеу бағдарламалары мен арнайы орта білім беретін колледждер пән мазмұндарын толықтырып, жаңартуда пайдалануға әбден болады. Жарық көрген материалдар отандық театртану ғылыми қазына қорын молайтуға қосылған үлес, ұмытылып бара жатқан құнды мұрамызды қайта айналымға енгізу болып табылады.
Сонымен бірге бұл еңбек ұлттық театр өнерін зерттейтін мамандарға, Р&D докто­ранттары мен магистранттарына, жоғары және арнайы орта өнер оқу орындарының студенттеріне, қазақ сахна өнерінің тарихы мен теориясына қызығушылық танытқан көпшілік қауымға арналған.
Әңгімеңізге рақмет. Еңбектеріңізге жеміс тілейміз.