Жаңа құрылған сценарий агенттігі сыннан өте ала ма?

Егер біреу «мен Айдың арғы бетін көрдім» десе, сіздің басыңызға екі-ақ ой келуі мүмкін, яғни «ол – ғарышкер» немесе «есінен адасқан біреу». Себебі Жер шары тұрғындарына Айдың тек бергі бетін ғана көру жазылған. Ә дегенде әпсана­ны аспаннан алсақ та, сол сияқты мысалдар Жерде де жетіп жатыр. Айталық, мей­рамханада асын тамсана ішкенімізбен, арамыздан сол асты даярлаған аспазын іздеп асханаға бас сұғатын­дарымыз кемде-кем ғой? Немесе театрда да біз тек бергі беттегі оқиғалар мен оған қатысушыларды көреміз де, оның ар жағындағылар жайлы бас қатырмаймыз. Мұндай проблема кинематографияда да бар...
Бала кезінде «Ералашты» көрмеген қа­зақ кемде-кем шығар. Соның әлдебір се­риясы есіңізде ме: сахнада бір оқушы бала күйсандықтан күй төгілтіп отыр. Көрер­меннің көзінше «герой» – сол. Ал, шын мә­нінде, күй тартып отырған ол емес, сахна сыртындағы басқа бір балақай. Бірақ оны ешкім көріп отырған жоқ. Абай­сызда осы «шындыққа» куә болған біреу «балақай, басқа біреуге ойнап бер­ген­ше, сен өзің неге ел алдына шық­пай­сың, еңбек сенікі ғой?» дегенде, әлгі бала «мен ұяламын» демеуші ме еді? Қазіргі қазақ кинема­то­графиясындағы, басқасы басқа, сцена­рийстер маған дәл сол ұялшақ балақанды елестететіндей.
Cөйлем сөзден, сөз әріптен құра­латы­ны секілді киноның түп негізі – идея, со­сын сауатты сценарий. Сөйте тұра, неге екені белгісіз, қандай да бір кино жарна­малан­са да көбіне тек режиссер мен ондағы ойнайтын әртістердің есімдері аталады. Айманов сынды қазақ кино­сының «алтын ғасырына» тиіспей-ақ қоя­лық, бертінде түсірілген «Көш­пен­ділер» немесе «Ағайындылар», «Рэке­тир» немесе күні кеше қазақ кинематографиясында бұ­рын-соңды болмаған көрермен жинап, кассаға 1 миллион доллар сомадай «сұм­дық ақша» түсірген «Жаужүрек мың бала» сынды фильмдерді тамашаладық. Алайда солардың тек әртістерін, онда да тек басты рөлдерін сомдағандарын, әрі кетсе режиссерін есте сақтағанымыз бол­маса, «сценарийін кім жазды екен?» деп мән берген қайсымыз бармыз? Кино болайын деп жатыр деген тұста да, содан кейін ел қошеметіне бөленген шақтарда да ортаға режиссер мен әртіс деген ең басты екі тұлға шығады. Сонда, ең құрығанда, біреуміз бір сәт «авторсыз шығарма қайдан туады, олай болса бұл туындыны жазып шыққан жан қайда» деп неге ойланбаймыз? Осы ой біздің қоғамды енді ғана ойланта бастағандай, яғни елімізде тұңғыш рет сценарийлік агенттік тұсауын кесті.
«Пәренжені» сыпыру немесе авторлар да атаққа лайық
Lumiere деп аталатын агенттікті құру­шылар киноға бөтен адамдар емес, атап айтсақ, директоры осыған дейін «Жау­жүрек мың бала», «Виртуальная любовь» сынды туынды сценарийлерін жазған Жайық Сыздықов, орынбасары жоғарыда аталған фильммен қоса, «Елім-ай» телехи­каясының сценарийін жазған Мұхаммед Мамырбеков болса, сондай-ақ бұл құрам­да Данияр Күмісбаев, Еркебұлан Бектұров, Ерлан Нұрмұхамбетов, Талғат Жәнібековтер де бар. Бұлардың барлығының фильмо­графиясында соңғы жылдары елімізде көрермен тарапынан аса зор қызығу­шы­лыққа ие болған «Қош бол, Гүлсары!», «Уро­ки гармонии», «Ирония любви», «Аң­шы бала», «Ғашық жүрек», «Көк тарлан­дары», «Джокер» секілді кесек туындылар жатыр.
Біз осыған дейін Ақан Сатаев, Ардақ Әмірқұлов, Дамир Манабаев, Баян Есен­таева­лар жайлы естісек те, дәл жоғарыдағы есімдерді естімей де, елемей де келдік. Ендеше, жаңадан құрылып жатқан сце­нарийлік агенттіктің ең басты жаңалығы – Қазақ елі, қала берді ТМД елдерінің ара­сынан алғашқы болып киносценарийшілер есімін ашық айтып, олар жайлы толық мәлі­мет беруде.
Жайық Сыздықов, Lumiere сценарий агенттігінің директоры:
– Шыны керек, көп елдерде кино­сценарийшілер есімі әдейі жабық сақ­талады. Неліктен? Оның себебі режис­серлер арасындағы бәсекелестікте жатса керек. Яғни қызық әрі кассалы киноның сценарий авторын біліп алған адам күні ертең-ақ мол қаржыға кенелу үшін сол авторды «сатып алуы» ғажап емес қой? Бұл – киноны бізден қанша жылдар бұрын та­уар деп танып, одан қыруар қаржы түсіру көзін тауып алған «әккілердің» әдіс-ай­ласы. Ал сценарийстер болса не сол сау­дада өз есебін түгелдеп алғандар не­месе «құрбандар». Құрбандар дегенде біз олар­дың авторлық құқығының сақ­талмауын меңзеп тұрмыз. Сондай-ақ олар­дың заңды түрде өз қаламақыларын алуына да мүд­деліміз.
Біреуге – 170 мың евро, біреуге – теңгенің сылдыры...
Бізде әлі күнге дейін кино туралы заң­ның жоқтығы таңғалдырады. Әрине, «әй дейтін әже, қой дейтін қожа» болмаған соң, бұл салада түрлі заңсыздықтардың орын алуы заңды. Атап айтқанда, авторлық құқықтың аяқасты болып, идеясы керемет жас авторлар еңбегін әлдекімдердің ием­деніп кетуі жиі кездесетіні жасырын емес. Тіпті киноға түскен әртістердің ақысын да төлемей қашып кететін де кино түсір­гіш­терді өзіміз көріп жүрміз. Солар неге жа­уапқа тартылмайды? Әрі-беріден соң, кино туралы заң болмағанның өзінде ҚР Еңбек туралы Кодексі бар емес пе? Бұл – өз ал­дына бөлек әңгіме. Алайда біз кино­гер­лердің бәріне топырақ шашудан аулақпыз, яғни «лақтырғыштар» көбіне кәсіби ма­мандар емес, әуесқой кино түсіргіштер. Сондай-ақ көбіне сценарий жұтаңдығы да сол әуесқойлар қолынан шыққан туын­ды­ларда байқалады. Әрі-беріден соң, кино деуге келмейтін дүниелердің экранға жол тартуы, ең біріншіден, бұл салада кәсі­би біліктілікке мән берілмей, арзанға жүгіру­дің салдарынан. Былайша айтқанда, кәсі­би мамандардың қайсысы болсын өз жұ­мысын төмен бағаламасын білетін әуес­қой киногерлер сценарий жазуды «көше­дегі» көлденең аттыға, яғни драма­тургия­лық заңдылық дегеннің не екенін де ұқ­пайтын адамдарды жалдайды. Әрине, содан соң қанша жерден соңғы техноло­гияны қосып, керемет техникамен түсірсе де «арзанның сорпасы татымастың» кері орын алады. Бес саусақ бірдей емес, бізде де жақсы кинолар бар, тіпті сондай бір фильмнің сценарийін жазғаны үшін 170 мың евро қаламақы алған да автор бол­ғанға ұқ­сайды. Бұл жайды осы баспасөз конферен­циясын жасап, журналистердің басын қо­сып отырған сценарийшілер айт­ты, алай­да соншалық қаламақының қай фильм үшін кімге берілгені жайлы құпияны ашуға ба­тылдары жетпеді. Қорыта кел­генде, бі­реудің дым­сыз қалып, екінші біреу­дің есе­леп асауы бізде кино сала­сында кім ойына не келсе, соны еш кедер­гісіз істей алатын­дығын білдіреді. Яғни кім қайдан ақша алып, қандай кино түсірем десе де, кімге қанша төлеймін десе де, тө­ле­месе де, оны қадағалап, бақылап отыр­ған еш­кім жоқ. Ал осы кімге тиімді?
Қысқасы...
Көршілес Ресейде «Кино туралы» заң­ның жолға қойылғандығының арқа­сында темірдей тәртіп бар. Бұған бір ғана мы­сал, аталған елде кино­сценарий жазған адам­ға ең кем дегенде 60 мың доллар тө­ленетін болса керек. Ал бізде қаламақы мөл­шерінің ең төменгі көрсеткішінің бел­гіленбеуі және кино түсірушілерге еш­қан­дай талап қойылмауы кино ту­ралы заң­ның жоқтығынан. Әйтсе де біз қашанда «көш жүре түзеледі» деп өзімізді сабырға ша­қыратын халықпыз, яғни осындай сце­нарий жазатын авторлардың бірігіп, көп­теген жекеменшік кино­сту­диялардың бә­се­ке­лесе кино түсіріп жатқаны түбі сол заң­­ның қабылдануына апарады деген үміт­теміз.