Жетпіске келген кезінде де Абылайдан кәріліктің белгісі көп байқалмаған

Оразақ ЫСМАҒҰЛҰЛЫ, антрополог ғалым:

Рудаки, Иван Грозный, Ақсақ Темір, Ұлықбек, адмирал Ушаков сынды көптеген тұлға бейнелерінің Михаил Герасимов әдісімен ре­кон­струк­цияланғаны жұрт­шы­лыққа аян. Аты аңыз­ға айналған ұлы ханда­ры­мыздың бірі – Абылай­дың мүсіндік портреті де осы қатарды толықтырып тұр. Осыдан 15 жыл бұрын елі­міз­де алғаш жасалған бұл ре­кон­струкцияның бастама­шы­сы – антрополог ғалым Оразақ Ысмағұлов. Белгілі ғалыммен әңгімеміз хан бей­несін қалпына келтіру жұ­мыстары барысында абылай­тану ғылымына қан­дай құнды мәліметтер қосыл­ған­дығы жөнінде өрбіді.

– Оразақ аға, осыдан талай жыл бұ­рын тарихымызда тұңғыш рет Абылай хан бейнесіне реконструкция жаса­ды­ңыз. Жалпы, монолит түрінде алынған сүйекте «Бұл – Абылай ханның денесі» деп тұжырым жасауға негіз боларлық­тай қандай айрықша белгілер болды?
– Тірі кезінде Абылайдың бейнесіне қан­дай анықтамалар берілгендігін білу үш­ін біз ол туралы әдебиеттерді, аңыздар­ды жинауға мәжбүр болдық. Сондай де­рек­көздердің бірінен білгеніміз, орыстың Брехов деген капитаны сол кезде Орта Азия және Қазақстан жерінде барлаушы болып істепті және Абылай ханның қайтыс бола­рынан төрт жыл бұрын оның алдында бол­ған екен. Соның жазбасына қарасақ, «Абылай ханның бойы биік емес, бірақ жасы ұл­ғай­са да, дене қимылы жеңіл» деген жер­лері бар екен. Бұл – оны тікелей көр­ген адам­ның айтқан сөзі. Біз сараптаған сүйек­тің ұз­ындығы да небәрі 164 см, яғни бой­шаң адамдікі емес. Сосын Қазаннан 1912 жылы шыққан кітапта Абылай хан­ның аузында тісі жоқ екені жазылған. Ал кей­бір әде­биеттерде оның жілік майын жақ­сы көр­гендігі айтылыпты. Тісі жоқ адам­ның ас­қазанына, әрине, жілік майы жеңіл әрі жұғымды болады. Біз зерттеген бас сүйе­гінде де бір тіс кездеспеді. Абылай 50-ден аспай жатып бүкіл тісінен айырыл­ған. Со­ның нәтижесінде қызыл иегі түгел­дей мүжі­ліп, тіс шұңқырлары тегістеліп кет­кен. Сон­дай-ақ оның жаралы болғаны көп­теген де­рек­те көрсетілген. Бірақ нақ­ты қай жері­нен жарақат алғанын ешкім айт­пайды. Іссапармен Қы­тайға барып, дерек жи­на­ға­нымызда Абылай ханның ая­ғы­нан жа­ралы болғанын анық­тадық. Сүйек­те де сондай бел­гі болды. Тарихи жаз­ба­ларға жү­гін­сек, 1756 жылы Ертіс өзе­ні­нің бойында Син армиясымен со­ғы­сып жүріп, Абы­лай­дың санынан жараланғаны ай­ты­лады, ол кезде жасы 45-те болған. Бұған сынықтың өзі дәлел болып отыр. Өйт­кені жасы 50-ден асқан адамдардың ондай сы­нық­тары сүйек сүйелімен бітпейді, жай ғана қабысады. Міне, ос­ындай ер­ек­шеліктеріне қарап, мо­но­литтің ішінде жатқан сүйектің Абылайдікі екендігін жан-жақ­ты дәлелдедік.
– Сіздіңше, Абылайдың тісінен айырылуына не себеп болуы мүмкін? Сон­дай-ақ хан сүйегінен тағы қандай ерекшеліктер байқалды?
– Кім біледі, мүмкін, пародонтоз ауруына шалдыққан болар. Әйтеуір, не жо­ғар­ғы, не төменгі бірде-бір тісі болмапты. Осыған орай құрдастарының қалжы­ңдап, «қызыл иек», «опырық» деп атағаны да кей­бір жазбаларда, ауыз әдебиеті шы­ғар­маларында кездесіп қалады. Былайынша, 70-ке келген кезінде де Абылайдан кә­рі­ліктің белгісі көп байқалмаған. Тек отыр­ғыш сүйектері аздап деформацияға ұшы­рап, өзінің табиғи формасынан өзгер­ген. Өйткені ат үстінде көп отырған ғой. Сонымен бірге Абылайдың оң қолы ерекше қару­лы болған. Қалмақтармен соғыс­қан­да ша­па­нынан оң қолын шығарып ың­ғай­лан­ғаны айтылады. Оңқайлығы сүйек­тен де жақсы көрінеді. Оң қолының бұл­шық еті жақсы жетілгені, күшті болғаны соншалық – білегінің сіңірі айналып, бір тесік арқылы қайта оралып, екінші жағына шыққан, яғни Абылай бір кісі иелік жасай алатындай адам болмаған.
– Антропологиялық тұрғыдан ал­ғанда, Абылай ханның кескін-келбетіне сіз қандай сипаттама берген болар едіңіз?
– Біраз сипаттамасын жоғарыда айтып өттім. Одан бөлек, бойының биіктігін, ми сауыты көлемінің қанша екенін антропология саласындағы бүгінгі әдістемелерге салып, барынша анықтауға ұмтылдық. Жал­пы, антропология саласында тарихи шын­дықты бұрмалау мүмкін емес. Сон­дықтан сүйек қандай болса, тек соның маңай­ында ғана зерттеулер жүргізіліп, анық­тамалар беріледі.
– Дегенмен сіздер Абылай ханның бейнесін қалпына келтіргенде оны тісі жоқ күйінде емес, протезбен кейіптеген көрінесіздер ғой...
– Мұның себебі – Абылай тумысынан мүгедек емес қой. Сол үшін дені сау кезіндегі бейнесі қандай болды, соны негізге алуға біздің құқымыз бар. Қалпына келтірілген кезде ешбір патология көрсетіл­мейді.
– Ал Абылай хан сүйегінің реконструкция жүргізіліп болғаннан кейінгі тағдыры қалай болды?
– Зерттеу жұмыстары біткен соң хан сүйегі қайтадан өзінің орнына жерленіп, кейіннен басына М.Құл-Мұхамед Смоленскіден алдырған қара тас қойылды. Басында жазуы, Шота Уәлихановтың жазған генеалогиясы бар.
– Жалпы, сіз кәсіби маман ретінде Абылай ханның бейнесін суреттей аласыз ба?
– Реконструкцияның бір ерекшелігі – адамның қайтқан кезіндегі бейнесі бейтарап күйінде жасалады, оған образ беруге болмайды. Бізде ғана емес, бұл – ғылыми тұрғыдағы әлемдік талап. Өйт­кені антро­по­логияның міндеті – анықтау. Сол себепті де біз «Абылайдың көзі қандай болған?» «Қарашығының айналасында доғалары болды ма?» дегенді білмейміз. Бірақ көз ұялары мен бет-әл­пе­тінің құрылысына қа­ра­ғанда тура­ноидтық типтің негізгі ерекшеліктері Абы­лай ханның бет-жүзінде то­лық сақ­талғандығын айта аламыз.
– Негізі, сіз Абылай ханның кинода сомдалған, театрда кейіптелген, бейнелеу және мүсін өнерлерінде жаса­лын­ған әртүрлі бейнелерін көріп жүрсіз ғой. Соларға көңіліңіз тола ма?
– Ол рас. Абылайдың бейнесін бәрі салып жатыр. Тіпті бір кезде жүз теңгелік ақшаға да бедерленді. Бірақ оның бәрі – Абылайдың тірі кезіндегі мүсініне қарап салынған суреттер емес, яғни Абылай хан­ның тірі кезіндегі ешқандай суреті болма­ған. Сондықтан біздің реконструкциямыз тұңғыш рет жасалып отыр.
– Ал енді бүгінгі суретшілер, жалпы, Абылай бейнесін тануға ұмтыл­ған суреткерлер сіздердің осы жұ­мыс­тары­ңызға қаншалықты сүйеніп жүр?
– Суретшілердің салғандарының бәрі – ойдан шығарылған нәрсе. Жалпы, бір Абылай емес, басқа да көптеген тарихи тұл­ғаның реконструкциясы мен салын­ған суретінің арасы жер мен көктей ғой. Мен бір суретшілердің Кенесарыны салған суретін көрдім. 25 жастағы жігіт сияқтандырып, тақия кигі­зіп, қара торы ғып салған. Ал халық Кенесары деп кездей­соқ айтпаған, яғни ол кішкентай, сары адам болған болуы керек. Негізінде, қазақ атауды көбінесе дұрыс қояды.
– Ал Абылай ханның суретшілер сал­ған бейнесінде қандай ауытқушы­лық бар?
– Мәселе – олардың образды түрде сала­тын­дығында. Ал кез келген образ антро­пологиялық заңдылықпен қабыс­пай­ды. Әуелде айтқанымдай, бізде бүкіл ре­кон­струкция бейтарап бағытта жасалады. Оған образ берілмейді. Образ бері­летін бол­са, ол реконструкция болып саналмайды, көркем дүние болып шығады. Ал көр­кем дүниеге сараптама жүрмейді. Міне, осы айырмашылықты біздің суретшілеріміз білмейді де, өздерінше ойларына келгенді істейді...
– Әңгімеңізге рақмет.