Дін мен дәстүр: Қазақ – батаға ерекше мән беріп, құрметпен қараған халық
Ата-бабаның тілеуімен, дұға-тілектерімен келе жатқан ұрпақпыз. Олай дейтін жөніміз де бар. Баһадүр бабаларымыз елі мен жерінің тұтастығы үшін аянбай тер төкті, болашақ ұрпағына берекелі батасын беріп, өнеге қалдырды. Ал бұл өнеге пайғамбарлардан жалғасып келе жатқан игі дәстүр еді. Ибраһим пайғамбар (а.с.) ұрпақтары үшін құт-береке, тура жол тіледі. Пайғамбар (с.а.с.) әрбір намазынан кейін Жаратқан Иеден үмбеті үшін жарылқау сұрап, тура жол тіледі.
Қазірге дейін үлкен кісілерден «Көсегең көгерсін», «Жасың ұзақ болсын», «Қатарыңның алды бол» деген сияқты игі тілектерді көп естиміз. Санамызда үлкендер солай болу керек деген ұғым қалыптасқан. Дегенмен, дәстүрлі тәрбиеден, рухани қайнарлардан сусындамаған кейбір кейінгі толқын өкілдерінен мұндай тілеуқорлық сипатты байқай алмаймыз.
Шындығында, жастарға әрдайым жақсы тілек тілеп отыру жасамыстарға, ақсақалдарға тән қасиет. Үмбетей жырау Тілеуұлы (1697-1786) айтқандай:
Ер жігітке жарасар
Қолына алған найзасы.
Би жігітке жарасар
Халқына тиген пайдасы.
Ақсақалға жарасар
Тілеуқорлық айласы.
Халық арасында кең тараған осынау ізгі әдеттердің түп-қазығы Пайғамбар (с.а.с.) сүннетінде жатыр.
Алла Елшісі (с.а.с.) өзіне жасалған жақсылықтың қарымтасын молынан қайтаратын. Абдулла ибн Аббас (р.а.) дәрет алатын суын дайындап бергенде Пайғамбар (с.а.с.): «Уа, Алла! Оның діни түсінігін арттыр, оған тәуил ілімін үйрет гөр!» − деп дұға еткен. Алланы Елшісінен (с.а.с.) алған осы берекелі бата арқылы Абдулла ибн Аббас (р.а.) сахабалардың ішіндегі ең білгірі болды, «Құран түсіндірушісі» атанды.
Сахаба Әбу Қатада (р.а.) бір жорықта келе жатып көлігінің үстінде қалғып, бір жағына қарай қисайған Пайғамбарды (с.а.с.) үш мәрте демдеп жіберіп, сүйеніш болады. Сонда Пайғамбар (с.а.с.) оянып кетіп: «Пайғамбарын (с.а.с.) қорығаның үшін Алла сені қорысын», – дейді.
Пайғамбар (с.а.с.) өзін және мұсылмандарды өлеңмен қорғап, мүшріктерге қарсы шумақтар шығарған ақын сахабасы Хассан ибн Сәбитке (р.а.): «Оларды әжуалап өлең шығар, Жебірейіл періште сенімен бірге!» – деген.
Тілеуқорлықтың бір түрі бата беру үрдісі қазақ халқының қанына сіңген ерекше дәстүрлерінің бірі. Әрбір айтулы шараның алдында үлкеннің батасын алу міндетті саналады. Батаны, негізінен, үлкен кісілер, көпті көрген қариялар береді. Жастарға игі тілектерін жаудырып, Жаратқаннан алдағы істің сәтті болуын тілейді. Ондай кісілер аузы дуалы, дұғасы қабыл алынатын адамдар деп құрметтеледі. Бата алушы «әумин» деп, айтылған бата-тілектің қабыл болуына сенеді. Елге аты мәлім кісілерден, құрметті қонақтардан бата алып қалуға тырысу ел арасында кең тараған игі дәстүр.
«Бата» деген сөздің өзі «Фатиха» сөзінен шыққан. Фатиха – Құран Кәрімдегі ең бірінші сүренің аты. «Фатиха» сөзі «ашушы, беташар» деген мағынаны білдіреді. Яғни, аталмыш сүре – Құдай Тағаланың Кітабының алғашқы сүресі болғандықтан солай аталған.
Батаның Фатихадан өрбитіндігіне бұл сөздің қазақ тіліндегі нұсқалары дәлел. Қазақта «бата оқыр» деп бір елге не қабірге барып, марқұмға Құран оқып қайтуды айтқан. Демек, бата сөзінің түп-төркіні – «Фатиха». Соған қарағанда ертеректе дінімізден ажырамай, мұсылмандығымызға мығым кезімізде ізгі адамдар елге айтатын бата-тілегін Фатиха сүресінен бастаған болса керек.
Бата, тілек, өсиет айту – мұсылмандық болмыстың бір сынығы десе болғандай. Қазақ халқындағы сан ғасырлардан бері қалыптасып кеткен бата сұрау, бата беру үрдісінің түп-төркінін асыл дініміз – Исламнан іздегеніміз жөн. Мысалы, Пайғамбарымыздың (с.а.с.) сахабалары оған барып, өздері үшін Алла Тағаладан дұға тілеуін сұрайтын. Өйткені Пайғамбар (с.а.с.) дұғасы әрқашан да қабыл. Бірде қатты қуаңшылық болып, адамдар Пайғамбардан (с.а.с.) Алладан жауын сұрауын өтінеді. Ол (с.а.с.) дұға еткен сәтте-ақ көктен көптен бері жаумаған нөсер жауын құйып кетеді. Сол секілді ізгі пенделердің, ұстаздардың, ата-аналардың дұғалары қабыл етіледі. Олардан барып, бата-дұға сұрауға болады.
Әнес сахабаның (р.а.) анасы Умму Суләйм (р.а.) Пайғамбарға (с.а.с.) келіп: «Уа, Расулалла! Мынау – Әнес, сіздің қызметшіңіз. Ол үшін Алладан дұға тілеңізші» – деп өтінеді. Сонда Алланың Елшісі (с.а.с): «Уа, Алла! Оның малы мен жанын көбейте гөр! Оған бергеніңнің құт-берекесін бере гөр», – деп тілек тілейді. Кейінірек Әнес сахаба (р.а.) расымен де дәулетті болып, немере-шөбере, шөпшектерінің қызығын көріп, ұзақ өмір сүрген.
Омар __________ибн Хаттаб (р.а.) былай дейді: «Мен Алла Елшісінің (с.а.с.) былай дегенін естідім: «Сендерге Йеменнен келетін көмекші әскерлермен бірге Қаран тайпасының Мурад аталығынан Уәйіс ибн Амир деген адам келеді. Оның алапес ауруы бар болған, кейін денесінің дирхем ділдәсы мөлшеріндей бөлігінен өзге жері түгел жазылған. Оның қатты құрмет тұтатын анасы бар. Ол Аллаға ант ішсе, Алла оның дұғасын қабыл етеді. Егер одан өзің үшін Алладан жарылқау тілеуін сұрағың келсе сұрап қал».
Айтылған кісі Пайғамбар (с.а.с.) өмірден озған соң Омардың (р.а.) халифалығының тұсында келеді. Мұсылмандардың халифасы одан өзі үшін, мұсылмандар үшін дұға етуін өтінеді.
Басқа бір хадисте мұсылман адамның басқа мұсылман үшін еткен тілегінің қабыл болатындығын, періштелердің «саған да сондай жақсылық болғай» деп «әмин» айтып тұратындығы туралы айтылады.
Әбу Дардадан (р.а.) жеткен риуаятта Алланың Елшісі (с.а.с.) былай деген: «Мұсылман адамның бауырына сырттай жасаған дұға-тілегі қабыл болады. Оның басында арнайы белгіленген періште тұрады. Кісі бауырына қайырлық тілеген кезде белгіленген періште: «Әмин! Саған да сондай қайырлық болсын», − деп тілейді».
Имам Ағзамның әкесінің Әлиден (р.а.) бата алуы
Әбу Ханифаның атасы Зұта ардақты сахаба Әлимен (р.а.) кездеседі. Сонда баласы Сәбитке игі тілек тілеуін өтінеді. Әли ибн Әбу Талиб (р.а.) Жаратқаннан оның ұлына жақсылық, құт-береке тілеп дұға етеді. Сол дуалы сөзден шыққан ізгі тілектер қабыл алынып, Сәбиттен әлемге Әбу Ханифа атымен мәшһүр болған Нұғман есімді ұл дүниеге келеді. Бұл да болса «жақсыдан – шарапат» деген сөздің дәлелі болса керек. Кейіннен Әбу Ханифа да Әли (р.а.) ұрпақтарын айрықша құрметтеген екен.
«Дін мен дәстүр»
кітабынан алынды
