Көзмоншақ, тұмар туралы исламда қандай көзқарастар бар?
Кішкентай кезімізде ата-апаларымыз «көз тимесін» деп маңдайымызға қара күйе жағып қоятын. Көз тиюден осылай қорғануға бола ма? Көзмоншақ, тұмар туралы исламда қандай көзқарастар бар?
«Көз тию», «назарлану» деген құбылыстың бар екені шындық. Алла жаратқан пенделердің күш-қуаты (энергиясы) мен ниеті әр алуан болады. Кей адамдарды қазақ «назары бар», «көзі бар» деп жатады. Жағымсыз күш-қуаты басым адамның сүйсініп қарағаны да, жақтырмай қарағаны да базбіреулерге назар болып тиюі мүмкін. Әсіресе, қуат өрісі әлсіз балалар мен әйел адамдар жиі назарланады.
«Көз тию – ақиқат» деген Пайғамбарымыздың хадисі бар. Әр елдің салтына қарай көз тиюден түрліше сақтанады. Қазақта назарды әшекейге аудару үшін қыз балаға, әйел адамға көзмоншақ пен әртүрлі алқа-тана, өңірлік, сырға, білезіктер тағу кең таралған. Осыған байланысты халқымызда «көздің жауын алады» деген тұрақты тіркес қалыптасқан. Яғни адамға алғаш қадалған назар көзмоншақтар мен әшекейлерге ауып, оның күші қайтады, екінші рет адамға назар аударғанда бұрынғыдай сұғы қатты болмайды деп саналады. Яғни көзмоншақ адамды қорғайды деп емес, назарды өзіне аударады деп түсіну қажет.
Сонымен қатар баланы (негізінен ұл баланы) көзге түспейтіндей етіп, қораш киіндіріп қою, маңдайына күйе жағу арқылы оған назарды аудартпауға тырысу да халқымызда бар. Қазақта балалары тұрмай шетіней берген жағдайда «Елемес», «Елеусіз», «Жаманбай», «Ескермес» секілді аттар қою арқылы назардан қашуға болады деп ырымдалған. Дегенмен бұл орайда ырым дегеніміз – сенім емес екенін ескеру керек. Ал бұл мәселеге исламның көзқарасына келсек, Пайғамбарымыздың хадисінде айтылғандай ата-ананың баланың алдындағы үш парызының бірі – перзентіне жақсы ат қою делінеді.
Пайғамбарымыздың кезеңінде де көз тию оқиғалары болған. Ол тұста араб жұртында назары тиді деп шүбаланған адамның жуынған суымен назарланған адамды жуындыру әдеті бар болатын. Оны Пайғамбарымыз да құптап: «Сендерден көз тигені үшін жуыну талап етілсе, жуыныңдар!» деген хадис қалдырған. Теріс дұға мен назардан қорғаныш ретінде Пайғамбарымызға «Фәлақ», «Нас» сүрелері түсірілгені белгілі. Сол себепті көз тигенде Құран сүрелерімен дем салу кең таралған. Сонымен қатар Пайғамбарымыздың жатар алдында «Ықылас», «Фәлақ», «Нас» сүрелерін үш реттен оқып, қолына дем салып, жүзін, денесін сипағаны жөнінде сүннетке қатысты дереккөздерінде жиі айтылады. Құранның шипа болып табылатыны жөнінде «Фуссилат» және «Исра» сүрелерінде аяттар бар. Ал баланың жүзіне (иегіне) күйе жағу арқылы назардан сақтануды Осман ибн Аффан сахаба ескерткен.
Қазақта көз тигенде дем салдырып, тұзды суға шомылдырып, басынан тұз айналдырып отқа тастап, хош иісті шөптермен аластап жатады. Бұлардың ішінде дем салудың шариғатта бар екені жоғарыда айтылды, ал хош иісті шөптерді түтетіп, науқас адамды, үй ішін аластауды бірқатар ислам ғалымдары жындарды аластауға септігін тигізеді деп санайды. Пайғамбарымыз хош иісті ерекше ұнатқан. Сонымен қатар: «Әрбір адамның жүрегінде жын иектеу мен алапестіктің ұрығы болады, одан айығудың жолы – нарцисс гүлін иіскеу» деген хадис те бар. Ғасырлар бойы хош иісті шөптер мен гүлдер адам жүйкесінің зорығуын басу, тыныштандыру, сергіту, бас ауруы, тұмау, т.б. көптеген аурулардан айықтыру мақсатында қолданылып келеді. Қазіргі медицинада хош иістің науқастың көңіл-күйін жақсартып, сауығуына әсер ететіні дәлелденіп, «ароматерапия» атты арнайы сала қалыптасқан. Ал тұздың емдік және тазартушылық қасиеті дәстүрлі медицинада ертеден кең пайдаланылып келеді. Көптеген дәрі-дәрмектердің құрамына тұз қосу, тұздың жеке өзін емге пайдалануды былай қойғанда, тұзды сумен шомылу, тұзды ванна қабылдауға да медицинада ерекше мән беріледі. Назар аударатын тағы бір мәселе ат қоюға байланысты. Қазақтың жоғарыда айтылған елеусіз аттар қою арқылы назардан қашатыны секілді, заманауи психотерапия мен парапсихология мамандары да адам сәтсіздіктен арылмай қойған жағдайда атын ауыстыруды ұсынуда.
Ал тұмар тағу жөнінде ислам ғұламалары тарапынан екі түрлі көзқарас қалыптасқан. Бір тобы Пайғамбарымыздың тұмарға қатысты: «Кім тұмар тағатын болса, Алла оған денсаулық бермесін», «Кім тұмар тақса, Аллаға серік қосқаны» деген хадистеріне қарап, тұмар тағуды түбегейлі теріске шығарады. Екінші топ ғалымдары дәл осы хадистерге сүйене отырып, оларда Құран аяттары жазылған тұмарлар емес, басқа тұмарлар туралы сөз болып отырғанын, ал Құран аяттары жазылған тұмарды таққан адам Аллаға сенгендіктен, «Құран аяттары жанымда жүрсін» деп ізгі ниет еткендіктен тағатынын айтып, оны ислам шариғатына қайшы емес деп тапқан.
Дегенмен ғұламалардың басым көпшілігі «Құран аяттары жазылған тұмарды негізінен балаларға таққан дұрыс, ал ересек адамдар Құран аяттарын жаттап алып, үнемі қайталап жүргені абзал» деп тұжырымдаған. Яғни бұл орайда да атамыз қазақтың жеті рет өлшеп, бір рет кесетін дағдысымен шариғаттан шалыс кетпегенін аңғаруға болады.
А.Әбдірәсілқызы
