Анығы – осы
«Алаш айнасы» газеті ел ішінде жиі айтылып, жиі жазылса да, көп адам мән-мағынасын біле бермейтін кейбір сөздерге талдау жасайтын болады. «Анығы – осы» айдары арқылы газетіміздің әр санында мән-мағынасы беймәлім сөздердің түбірі неден шыққаны, халық арасында тез тарап кетуіне не себеп деген сұрақтарға жауап іздемек. Мәселен, қазіргі уақытта қазақ тілінде кірме (парсы және араб тілінен енген) сөздерді айтпағанда, арамызда қазақтың кейбір сөздерінің мағынасын түсіне бермейтін қандастарымыз баршылық. Сондықтан біз бүгінгі санда қазақтың салт-дәстүрі, ұлттық өнерінің бірқатарын тізбектеп шықпақпыз.
БӘЙБІШЕ – түркі тектес халықтардың тұрмыс-салтында, отбасылық дәстүрінде қалыптасқан жұбай мәртебесі. Бәйбіше – ер-азаматтың бірінші әйелі, отбасында отағасынан кейін билік жүргізу құқығына ие. Бай, бише деген екі сөздің бірігуінен шыққан (бай – күйеу, отбасының басы, үлкені; бише – оның жұбайы, жан күйер ақылшысы, үй шаруасының әміршісі). Қазақтың дәстүрлі құқықтық ережесі бойынша, жігіттің алғаш құда түскен қалыңдығын босаға аттатпай тұрып, басқа қызға құда түсуге немесе үйленуге қатаң тыйым салынады. Бұл тәртіпті бұзған адам түйе бастатқан бір тоғыз айыбын төлейді және кейін түскеніне қарамастан, бірінші қалыңдығын бәйбіше деп жариялауға міндеттенеді. Сондай-ақ егде тартқан, ел анасы болған ақылшы, беделді әйелдерді де құрметпен бәйбіше деп атаған.
ТОҚАЛ сөзінің мағынасы – түсіндірме сөздікте қатын үстіне алған әйел. «Нұртаза әлгі әзірде тоқалының үйінен шығып, ...екі шақырымдай жердегі қойлы ауылға келген» (С.Жүнісов, Ақан сері.). Біздің байқауымызша, мына «тоқал» тұлғасының «мүйізсіз» ұғымын беретін «тоқал» сөзімен мағына жағынан ешбір байланысы болу мүмкіндігі жоқ. Сондықтан сөз төркінін басқаша іздестірген жөн болмақ. Парсы тілінде біздегі «екі» мағынасын «до» тұлғалы сөз берсе, «екілік», «екінші» ұғымдарын «дохал» сөзі түсіндіреді. «Дохал» сөзі кейбір түркі тілдеріне ауысып, «тоқал әйел» тіркесі пайда болса, ал кейін «әйел» сөзі түсіп қалып, «тоқал» сөзінің қалыптасуы ғажап емес. Бұл тұрғыдан қарағанда, «тоқал әйел», біздің қазіргі түсінігімізге аударғанда, «екінші әйел» болады. Бәйбішеден кейінгі алған әйелдің «екінші» болып аталуы да дағдыдан тыс көрінбесе керек.
АБЫСЫН-АЖЫН — туыстық қатынасты білдіретін ұғым. Ағайынды жігіттердің әйелдері бір-біріне aбысын-ажын болады. Көбінесе aбысын-ажындар өзара сырлас, мұңдас, тату болады. «Ағайын тату болса – ат көп, абысын тату болса – ас көп» деген мақал oсыған байланысты айтылған. Қолданыстағы абысын-ажын деген қос сөздің әрқайсысының көне түркі-моңғол тілдерінде жеке-жеке мағынасы болған. Келін ағаның әйелін – абысын, ал абысын інінің әйелін ажын деп атаған.
Құрметті оқырман!
Газетіміздің алдағы сандарында да қазақтың әдет-ғұрып ишараларын бөлім-бөлімімен назарларыңызға ұсынатын боламыз.
Жарияланған сөздерге қатысты айтар ой, қосар пікірлеріңіз бен ұсыныстарыңыз болса, хабарласа жүріңіздер!
Байланыс телефоны: 8 /727/ 3 888 062
