Өзбектің көлігі қазақтікінен неге арзан?
Қазақстан автокөлік құрастырып шығарғалы бері ағыл-тегіл пайдаға кеңеліп көрмепті. Керісінше, біздің нарықтың әбден қызығына батушылар өзбектер мен украиндықтар екен. Өйткені үкімет отандық тауар өндірушілердің бәсекелестеріне өз нарығында ешқандай шектеу қоймаған. Сондықтан да біздікілердің бүгіндері билікке өкпесі қара қазандай. Жалпы, біздегі қарапайым тұтынушыға, ең бірінші кезекте сападан гөрі ақылға қонымды баға тартымды боп тұр. Бірақ отандық автокөлік өндірушілер бұл сұранысты қанағаттандыра алмауда. Неге олай екенін «Алаш айнасы» басылымы өзінше зерттеп көруге тырысты...
Қазақстанда машина құрастырып шығаратын бес кәсіпорын бар. Бірақ оның ешқайсысы әлі күнге экспорттық потенциалын өрістете алмаған. Оған басты себеп – үкімет тарапынан қолдаудың болмауы делінеді. Зерттей келе, отандық тауар өндірушілердің үкіметке өкпелейтіндей жөні барын анықтадық. Бұл арада екі қарама-қайшы нәрсе бар. Өзбекстанның ішкі нарығындағы жағдайды сырттағысымен салыстыруға еш келмейді. Сондықтан бұл арада біз сыртқы нарықтағы Өзбекстан билігінің біздің үкіметке үлгі болар қадамдарын ғана сөз еткіміз келеді.
Мысалы, Өзбекстанға тасымалданған, Қазақстанда жасалған автокөліктің әрбір данасынан өзіндік құнының 7 пайызы көлемінде кедендік баж алынады, ал олардан бізге келетіндеріне ешқандай салық салынбайды. Сондықтан олар ТМД, соның ішінде Қазақстанға ешқандай кедергісіз ағылып келіп жатыр. Тек 2014 жылдың 5 қаңтарында Кеден одағының техникалық регламентіне сүйеніп, өзбектің «пластмасса тұлпарларының» біздің елге экспортының жолын жапқандай болып едік. Алайда мұнымыздан түк шықпады. Өзбек билігі мұндай тыйымға бей-жай қарай алмайтынын нық аңғартты. Сөйтіп өз ықпал тетіктерін пайдаланып, қазір өзбек көліктері Қазақстан нарығында ешқандай шектеусіз сатылымға қайта шығарыла бастаған. Мұның қалай болғандығы жөнінде ресми ештеңе айтылмайды. Дегенмен тәуелсіз сарапшылар пікірінше, қазақ астығын көптеп тұтынушы өзбектер бұл тауар импорт акцизін өсірем деп Астанаға доқ көрсеткенге ұқсайды. Сыртқа тасымалданатын қазақ ұнының 65 пайызы Өзбекстанның еншісіне тиесілі екендігі белгілі. Айтқандай, Өзбекстан Қазақстанның ұннан гөрі бидай тасымалдауын тиімдірек ететіндей жағдайлар жасап алған. Сөйтіп өздерінде ұн шығаратын диірмендерді өрістеткен, сондықтан бізден ұннан жасалған дайын өнімдерді өзбек жаққа сату тіптен тиімсіз. Өйткені акцизі жоғары. Есесіне арзанға бидай алған олар одан дайын өнім жасап, өзі түгілі көрші Ауғанстанды да нан өнімдерімен қамтамасыз етіп отырған жайы бар. Мәселен, 2012 жылы Ташкентке 216 мың тонна ұн тасымалдасақ, 2013 жыл бұл көлем 709 мың тоннаға өскен. Міне, бір жыл барысында ұн сатылымы көлемін арттырғанымызбен, ұннан жасалатын дайын өнімдерімізге мықты бәсекелес тауып беріп отырмыз, солайша нарықтың басқа сегментінде қатты ұтылудамыз.
Алса да, берсе де саудаласа кетіп, өз мүддесін тықпалайтын өзбек билігі осылайша кез келген нарығын өнімді жұмыс істетіп, басқаларды жер сипатып қалдыруда.
Бұл, ең алдымен, Қазақстан үкіметінің өз тауарын, өзінің тауар өндірушілерін қорғай алмайтынын, қорғауды әлі үйренбегенін танытады. Әйтпесе ілік етемін десе, ескі технологиясын есепке алмағанда өзбек көліктерінің кілтипаны бір бастан жетіп артылады. Біздегі мамандардың Қазақстан үкіметінде өзбек пен украин көліктерінің лоббиі бар ма деп күдіктене бастауы да содан болар. «Кеден одағы іске кіріскелі бері өзбек пен украин автокөлік өндірісшілері Қазақстанға 33 мың машина әкеп өткізді. Бұл – біздің былтырғы жылғы жалпы өткізген көлеміміз. Сондықтан олардың мұнда қолдаушылары бар ма деп секемденеді де екенсіз» дейді Qncepto консалтингтік компаниясының директоры Олег Алферов.
Қазақстан осыған дейін посткеңестік кеңестікте екі мемлекетте құрастырылып шығатын кореялық Opel Kadett-тің ұрпағын жасап шығарып келген. Бірақ бізге қарағанда ол өзгелерге тиімдірек боп шыққан. «Украина үшін ол тиімді. Украиналық «АвтоЗАЗ» құрастырушы бөлікті Кореядан, ал тағы бір бөліктерін іргедегі Польшадан алдыртады. Ол сол Украинада құрастырылып, бекітіліп, боялады. Ал Қазақстанға бұл көлік құрастыруға дайын күйінде келеді. Демек, Қазақстан көлік жасаушысы – бұл тек құрастыру міндеті жататын үшінші қол, сондықтан біздегі бағаның қымбат болуы заңдылық» дейді Алферов. Бұл біздегі жағдай. Ал Өзбекстанда көлікке қажетті бөлшектерді өндіретін өндіріс ошақтары көптеп төбе көрсете бастаған. Мысалы, машинаның сыртқы қорабын, дөңгелек жасаушы кәсіпорындар дегендей. Бұл нарыққа кореялықтардан соң, америкалық, еуропалық компаниялар келе бастаған. Өйткені оларды мұндағы арзан жұмысшы күші қатты қызықтырып отырған көрінеді.
Бұдан шығатын қорытынды: біріншіден, өзбек үкіметі өз автокөлігін сыртқа тасымалдауда одан кедендік баж алынбауын қадағалап, отандық кәсіпорындардың баға жағынан бәсекелестігі мықты болуын қадағалап, жағдай жасайды; екіншіден, өзінен басқа көліктердің елінде сатылу жолдарын жауып отырады; үшіншіден, осы салаға инвестиция саламын деушілерді құшақ жая қарсы алады әрі олардың кластерлік желімен жұмыс істеуіне ықпал етеді.
Міне, мұнан кейін, әрине жұмысшы күші қымбат, кәсіпорын шығынына кететін коммунальдық төлемдер, жанар-жағармай тоқсандап өсетін, сондықтан құрастырушы бөліктерді осында жасамай, дайын күйінде сырттан алдыртуға тырысатын Қазақстан көлігі бағасы жағынан басқаға бәсекелесе алмай жатады.
Дегенмен Қазақстандағы автобизнес қауымдастығының төрағасы Лаврентьев біздің үкімет бұл ретте құр алақан жайып қарап отырмағанын айтады. Оның айтуынша, биыл ұсталған көлікті өткізіп, 15-20 пайыз құны шегерілген көлік алуға мүмкіндік беретін бағдарлама іске қосылуы тиіс. Сол секілді отандық көлікті несиеге алушыларды субсидиялау бағдарламасы да қарастырылып жатқан көрінеді. Ол алдағы бірер жылда іске қосылып қалады деп күтіліп отыр екен.
Дерек пен дәйек
Қазақстандағы автобизнес қауымдастығының дерегі бойынша, 2013 жылы Өзбекстан Қазақстанға шамамен 14 мың жеңіл көлік экспорттаған. Бұл бағыттағы көрсеткіші жағынан Қазақстан нарығында Өзбекстан Ресейден (87 мың) кейінгі екінші орынды иемденеді екен.
КӨЗҚАРАС
Геннадий Баклайкин, «Қазақстан жүргізушілер одағы» қоғамдық бірлестігі төрағасының орынбасары:
– Бұл нарық қой. Тек өзбектікі емес, Араб әмірліктерінде де автокөлік арзанға өндіріледі. Неге олай? Оны мен дөп басып айта алмаймын. Бұл – үкіметтік деңгейде қабылданатын шешім. Сондықтан бұл ретте ештеңе айта алмаймын.
Уәлихан Төлешов, саясаттанушы:
– Өйткені оларда кәсіпорын шығынына жататын жұмысшы күші, коммунальдық төлемдер, жанар-жағармай бағасы өте арзан. Сондықтан онда жасалып шыққан автокөліктің өзіндік құны арзан болады.
Оразалы Сәбден, экономика ғылымының докторы, профессор:
– Мен бағасына татымайтын өзбектің көлігін арзан демес едім. Ол нарықтағы бағамен салыстырмалы түрде арзан көрінуі мүмкін. Бірақ сапасы жағынан түкке тұрғысыз дүние. Сыртқы қорабы пластмасс, қорғаныс бөлшектері мүлде жоқ, технологиясы әбден ескірген, 80-жылдарғы.
Кеңес Сманов, экономист:
– Біз сөзбен өз-өзімізді мақтап жүргенде бұл уақытта өзбек тып-тыныш барлық нарық бойынша, соның ішінде автоөндірісінің «бұлшық еттерін» әбден өсіріп алды. Олар қазір сапалы деңгейге өтті: кореялық емес, енді америкалық маркадағы көлікті шығаруды қолға алды. Өзбекстанда біздегідей толып жүрген қымбат көлік көрмейсіз. Ресми Ташкент халқын өзінің емес, өз елінің қалтасын қампайтуға мәжбүрлеп қойған. Бұл, бір жағынан, аяқтан тік тұрып кеткенше дұрыс нәрсе. Міне, бізде өзіміздің елдің қазанына жұмыс істейік деген идеология жоқ. Сондай идеологияға сүйенген үкімет болса, отандық шағын және орта кәсіпкерлік бізде баяғыда өрістеп кетер еді. Енді Кеден одағы аясында оған еріксіз келеміз. Бұған дайын болуымыз керек.
