Сексеуіл сиреп барады

Көмір қымбаттап, нарықтың нар қыспағы жағадан алған жылдары сексеуілге жаудай тигендер оны тамырымен қопарып, тұқымын таппастай құртып жібере жаздағаны бар. Тіпті сексеуіл сыңсыған аймақтарда бүгінде түбірі де қалмай оталып кеткендері де жоқ емес. Мамандардың айтуынша, бүгінде еліміздегі сексеуіл алқаптарының көлемі соңғы 20 жылда 4 есеге кеміген екен.
Абырой болғанда, ҚР Үкіметінің 2010 жылғы № 568 қаулысына сәйкес «ҚР аумағында 2018 жылға дейін мемлекеттік орман қорындағы сексеуіл ағаштарын ке­суге тыйым салу туралы» қаулысы шығып, «асауға тұсау» салынды. Дегенмен қызуы қатты отынға құмартушылар қатары азаяр емес... Шөлейтті аймақтың бағалы ағашы болып саналатын сексеуілдің айнала қор­шаған ортаға тигізер пайдасы ұшан-теңіз екені белгілі. Құм көшкіндерін ұстап тұруға септігі мол, отын ретінде пайдасы одан да көп, тіпті емдік шипасы да бар. Әмбебап ағаштың өсіп жетілуі өте қиын. Сол себеп­тен де 90-шы жылдары тамырымен қоса жұлынған аймақтарды қалпына келтіру әлі де мүмкін болмай келеді. Жамбыл облысы негізінде сексеуілі көп аймақ болып сана­ла­ды. Кезінде оталып кеткен аумақтар­ды қалпына келтіру жұмыстары бүгінде қар­қын­ды түрде жүргізілуде. Облыста бекітіл­ген «Жасыл даму» бағдарламасына сәйкес өңірдің флорасы мен фаунасын сақтау мақсатында ерекше қорғалатын төрт аумақ құрылған: «Андасай қорығы» – 1,0 млн гектар, «Беріққара шатқалы» – 17 500 гектар, «Қарақоңыз шатқалы» – 3070 гек­тар, «Жусандала» – 2,7 мың  гектар. Өткен жылы  облыстық әкімдік жергілікті маңызы бар ерекше қорғалатын аумақты құру мақсатында 124 мың гектардан тұратын «Үмбет» учаскесіне ғылыми-экономика­лық зерттеу жұмыстарын жүргізуге қаржы бөлді. Бүгінде Жамбыл облысында «Ор­ман­дарды күзету, қорғау, қорын молайту, жаңадан орман өсіру»  бағдарламасы қол­ға алынған. Соның негізінде сексеуіл ор­ман­дарын молайту жұмыстары жүргізіліп жатыр. Аталмыш бағдарламаға сай биыл­ғы жылы орман қорының шөлейтті аймақ­та­рына 6 500 гектар  орман алқаптарын өсіру жоспарланған. Оның 1 200 гектарына шөлге төзімді сексеуіл, қарағаш, жүзген ағаштарының көшеттері отырғызылды. Аумақтың басым бөлігіне сексеуіл тұқы­мын себу жұмыстары жалғасын тауып келе­ді. Өткен жылдың қыркүйек-қазан айларында сексеуіл тұқымын жинау нау­қаны жүргізілді. Жинап алынған тұқым  Алма­ты қаласындағы тұқым сараптау зерт­ханасына тексеруге жіберіледі. Сарап­тама­дан өткеннен кейін қараша айының соңында, желтоқсан айының басында жер қатпай тұрып себіледі. Соның арқасында там-тұмдап болса да қылтиып шыққан сексеуіл түбірі көбейіп келеді. Дегенмен бүгінде мамандар сексеуілді көшет арқы­лы өсіру анағұрлым тиімді екенін айтуда. Өйткені тұқымын сепкеннен кейін оның 40 пайызы ғана өнуде. Қалғанын жел ұшырып кетуі мүмкін, мал аяғы басып өніп шығуына кедергі келтіруі мүмкін. Осындай кедергі­лер­ден кейін оларды көшет түрінде отыр­ғызу өте тиімді екені белгілі болып отыр. Шығымдылығы да, өнімділігі де жоғары. Нәтижесі жоғары тәсілдің бір әттеген-айы, тұқым себумен салыстырғанда бес есе қымбатқа түседі. Соған қарамастан көшет арқылы өсіруге ден қойып отыр. Ал сар далада сыңсыған сексеуіл біткенді ақша өсіп тұрған алқаптай көріп, балтасын сайлап, көлігін майлап келгендерге қарсы тосқауыл әрекеттері де күшейтілуде. Бірақ құнды отынға құмартушылар қатары азаймай отыр. Өткен жылы орман қоры аумағында 703 рет рейд ұйымдастырыл­ған. Заңсыз кесілген орман ағаштарының көлемі де көп, келтірілген шығын да аз емес. 4 миллион теңгеге жуық шығын келтірілген. Қолға түскен «сексеуілшілерге» ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық кодексінің 285 бөлімі бойынша орман ағаштарын заңсыз шапқаны және тасымалдағаны үшін 40 мың теңгеден бастап айыппұл салынады. Сексеуілдің бес текше метрі үшін 56 600 теңге айыппұл  салынады. Бір қызығы, бір «Камаз» сексеуілді сатқанда түсетін пайда миллион теңгеге жетеқабыл. Ал салынатын айыппұл көлемі тым аз. Сондықтан да сексеуіл сатушыларға тос­қауыл қою үшін жауапқа тарту шараларын қатаңдату керек сықылды.
Қорықшылардың «қоржыны» бос...
Орман қоры мен сексеуіл қорықтарын күзетуде қорықшылардың еңбегі орасан. Бірақ оларға жасалып отырған жағдайды «бес» деп бағалауға болмайды. Мәселен, олардың айлық жалақылары басқа аймақ­тармен салыстырғанда жылап көрісерлік­тей. Өзге аймақтағы әріптестерінен екі есе төмен. Осындай басты мәселеден кейін болар жас мамандардың мұнда тұрақтауы қиын. Жоғары оқу орнын бітірген жас ма­мандардың мұнда жұмысқа тұрмағанына он жылдан аса уақыт болыпты. Орман шаруашылығы мамандарының саны жыл өткен сайын кеміп барады. Қорықшы мамандардан бөлек, орман ағаштарының биологиялық ерекшеліктерін зерттеп,  оны күтіп-баптаудың, өсірудің қыр-сырын біле­тін мамандар жоқтан бар... Одан бөлек тағы бір мәселе, орман шаруашылығы са­ла­сында жұмыс істейтіндердің қауіпсіздігі бүгінде басты мәселеге айналып отыр. Заңсыз аң аулап, заңсыз ағаш кесумен ай­налысатындар қаруы жоқ қорықшыларды көзге ілмейтіні анық. Негізінде, орман шаруашылығында істейтін мамандар заң талаптарына сай қызметтік қарумен қамта­масыз етілуі тиіс. Былтырғы жылға дейін қорықшыларда 50 дана ғана қызметтік қару болған. Орман қоры аумағын күзете­тін­дер үшін бұл әрине өте аз. Бұл мәселе облыс әкімдігінде талқыланып, нәтижесін­де 2015 жылға дейін барлық қорықшылар қызметтік қарулармен қамтамасыз етілетін болады деген міндеттеме бекітілді. Олар­дың техникамен жарақтандырылуы да жыл өткен сайын жақсаруда, орманды қор­ғау шараларына бөлініп жатқан қаржы да қыруар. Облыстағы барлық тиісті меке­ме­лер жұдырықтай жұмылса да сексеуілді түбірімен отаушыларға тосқауыл бола алмай отыр. Сондықтан да сексеуілшілерге тек айыппұл салып, басынан сипап қоя бермей, құрықты қаттырақ қысу қажет секілді. Темір торға тоғытқанда ғана, бәл­кім, тонналап құнды отынды сатып, мил­лиондап ақша табатындарға тұсау болар­мыз...
Болат ӘМІРҒАЛИЕВ, Жамбыл облыстық табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасының бастығы: 
– Былтыр өңір басшысының арнайы тапсырмасы бойынша сексеуіл алқап­тарын күзету үшін ұшақтар сатып алын­ды. Бүгінде «Қазақ авиациялық орман күзету» мекемесінің бір ұшағы мен бір  тікұшағы сексеуіл себілген аймақтарды тәулік бойы күзетуде. Олардың назары­нан облыстағы орман қоры да тыс қал­майды. Өрт бола қалған жағдайда бұл өте тиімді тәсіл екенін дәлелдеп отыр. Олардың тигізер пайдасы да, атқаратын жұмыстары да өте ауқымды. Әуеден күзететін топ заңсыз ағаш кескен және аң аулағандарды да қолға түсіруде.