Су қорын анықтайтын маман тапшы

«Судың да сұрауы бар» деген тіркестің мәні бүгінде тереңге кеткендей. Өйткені ауызсу мәселесі бар қазақтың бас ауруына айналғалы шындық. Гидролог мамандар «Қазақстан 2050 жылы-ақ ауызсу тапшылығына тап болады» деп дабыл қағуда. Тіпті экологтер сол уақытта Қазақстан сырт елдерден 5 миллиард теңгеге ауызсу сатып алады деген қорқынышты болжамдарын айтуда.
Расында да, қара суға жарымай құбы­ры тесіліп, көлі тартылып жатқан халықтың қарасы қалың. Жанары жасқа толған жұрт­тың билік басындағыларға да өкпе­лері қара қазандай. Яғни құрғақ уәде де, құрғақ қасық та ауызды жыртып тұр. Ал «Ақ бұлақ» және «Таза су» бағдарламалары­ның шарапаты шалғай ауылдарға әлі же­тер емес. Кенезесі кепкен ел санитарлық та­лапқа сай келмейтін суды ішуге мәжбүр. Әрине, бұл түрлі жұқпалы ауруларды ас­қын­дырып, онсыз да жағдайы жайсыз ел­ді жүдетіп жатқаны өз алдына бір әңгіме. Тәуелсіз сарапшылар мен гидрологтер соң­ғы жылдары жауын-шашын көлемінің кемуі су мөлшерін де төмендеткенін айта­ды. Яғни 1991 жылдан 2012 жылға дейін бағдарламалар шеңберінде республика­мыз­да бірде-бір жерасты су қоры анықтал­маған. Ал бөлінген миллиардтаған теңге­лер­ге ондаған елді мекенді ғана ауызсумен қамтып қана қойған.
Өңірлік даму министрлігінің статисти­касына сенсек, 2011-2012 жылдары 164,7 млрд теңгеге 702 жоба жүзеге асырылған. Нәтижесінде орталықтанды­рыл­ған су жүйесіне қалаларда 82-ден 84 па­йызға, елді мекендерде 42,5-тен 43 пайызға артқан. Ал биылғы жылы бағдар­лама бойынша 300 жобаны жүзеге асы­руға 78,1 млрд теңге қаржы қарастыры­лып­ты. Жалпы, мемлекеттік ауызсу бағ­дар­ламаларына осы күнге дейін бақандай 300 миллиард теңгеге жуық шығын жұм­сал­ған. Бірақ нәтиже халықтың көңілін көн­шітпей отыр.
Бір жұтым таза суды ішуі мұң кейбір жер­лестеріміздің көл мен көлшіктің суын сіміріп жүргенін көргенде ішің ашиды-ақ. Алайда тіршілік нәрінің күн санап көзі тау­сылып келе жатқанын статистика да растап берді. Оған қарағанда, соңғы жылдары Қа­зақстанда 20-дан артық көлдер мен өз­ендер мүлде жойылып кеткен. Ал гидро-гео­логиялық зерттеу арқылы табылған су қоймасы тіркелмеген де.
Аманбек ҚАЛЖАНОВ, Ақмола облыстық ауыл шаруашылығы басқармасының басшысы:
– Шынымен де, біздің өңірде де, тіпті бар­лық елімізде су мәселесі аса өткір тұр. Де­генмен «Ақ бұлақ» бағдарламасы ар­қы­лы біршама қадам жасалғандай болды. Атап айтқанда, 595,7 шақырым су құбыр­лары жүйелері, 10 су мұнаралары, 15 на­сос стансысы салынып, күрделі жөндеу жүр­гізілді. Дегенмен су мәселесі шешіл­меген ауылдардың да қатары жетерлік. Айталық, өткен жылы жобалық-сметалық құжаттама мен су қорын есептемеу салда­рынан Жақсы және Зеренді аудандарында 170 миллион теңге қаржы игерілмей қа­лып, осының салдарынан тұрғындар зар­дап шегуде. Тіпті ауыл түгіл, облыс орталы­ғындағы халықтың 80 пайызының ғана орталықтандырылған сумен қамтылуы мәселенің аса өзекті екенін көрсетеді.
Түйінді мәселелер тұтас елді де елең­детіп отырғанын айтпасқа болмайды. Әсі­ресе оңтүстіктегі жағдай ойландырарлық. Саясаттың салқыны ма, әлде басқа ма, қыр­ғыз ағайыннан келетін өзен суы дәл қажет мезгілде тартылып қалады. Ал көктемде, керісінше, тиегі ағытылып, бей-берекет су елдің берекесін алады. Біздің Үкімет қан­ша қам жасаса да, жылдағы жартас сол жартас күйі қалып келеді. Сырдария өзе­ніндегі жағдайды да өзбектер өз жағына тартудың амалын жасап қалады. Қалай дегенмен де су маңайындағы сөз майданы әлі сол күйінде... Қордаланған жайдың шие­леніскен күрмеуін тарқатып беруде мемлекеттік бағдарламалар адымын аша алар емес.
Ал дүниежүзіндегі жағдай тіпті алаңда­тарлық. Қазір әлемнің 80 елінде тұратын 2 миллиардтан астам адам ауызсудан тар­шы­лық көруде. Ал соңғы 150 жылда адам­зат қолданатын таза ауызсу төрт есеге ке­мі­ген. Ғалымдардың зерттеу нәтижеле­рі­не сенсек, 2025 жылы 48 мемлекеттегі жал­пы саны 3 миллиард адам судың тап­шы­лығына тап болуы мүмкін. Тіпті дәл қа­зіргі күні әлемнің 3 миллиард тұрғыны са­па­сыз суды тұтынуға мәжбүр. Осы себеп­тен адам­зат баласының 25 пайызына жұқ­па­лы ауру қатері төніп-ақ тұр. Жүректі шай­лық­тырған сандар шындыққа айнал­са, ауызсу үшін күрес енді басталмақ.
Сонда мәселені қайтіп шешпек керек? Ғаламды қыспаққа алған қара су қазақты да қапаландырып тұр. Тіпті бар суды үнем­деп жұмсау да билік пен бұқараның жүй­кесін жұқартқан әңгіме. Шүмектеп аққан суға белгіленген тариф те енгізілді. Алайда тұтыну көлемі төмендер емес.
Нина ДЬЯЧЕК, Ақмола облыстық мәслихатының хатшысы:
– Суды үнемдеу үшін орталықтанды­рылған су жүйесіне қосылған әр пәтерге есептегіш құралдар да қойылған. Бірақ су­дың бағасы арзандау болғасын ба, өлшеу­сіз қолданатындар саны азаяр емес. Бұл жаңалықтың мәнісін түсінбей жүрген пәтер иелері жетіп-артылады. Жаңалыққа үрке қа­райды. Есептегіш құралдарды өздері келіп неге орнатып бермейді деген жаңсақ көзқарас басым.
Ауызсу қауіпсіздігінің алдын алуды Ел­басы да Жолдау жолдарында қадап тап­сырғаны рас. Бірақ қазынадан шыққан то­лайым қаржы толассыз жұмсалса да, толағай жетістікке жете алар емеспіз.
Ресми емес дерек көздері елімізде су­мен қатар, суды зерттейтін геолог маман­дар да тапшы дегенді айтады. Яғни бар суды барлайтын маман саусақпен санар­лық. Кеңес уақытында жылына кемінде екі-­үш су қорын барлап беретін бұл сала қа­зір кенжелеп кеткен. Мұны өңірлік гид­ро­геология бөлімі де растап отыр.
Михаил КУЧИН, гидрогеология ғылымының докторы, профессор:
– Шынында да, гидрогеолог маман­дары қазір қасқалдақтың қанынан қат. Тіпті еліміздің бар аймағында гидрогеоло­гиялық департаменттер мен бөлімдерде гидролог мамандардың орнына статист мамандар қызмет атқаруда. Бар маман­дардың жасы зейнет жасынан асып кеткен. Бұған басты себеп – осы мамандыққа жас­тар­ды оқыту мәселесі шешілмей келеді. Жердің астынан су қорын «иіскеп табатын» мамандар қазір тапшы. Бұлай жалғаса берсе, гидролог мамандарды шетелден сұрайтын да жағдайға жетеміз.

Түйін
Расында да, дәл қазір жоғары білікті гидрогеолог мамандарының жалпы саны 15-тен аспайтын көрінеді. Бұл дегеніңіз жерасты суларын тап басып тауып бере алатын маманның шынымен жоқтығын айғақтайды. Бәл­кім, гидрогеолог мамандарды даярлауға мемлекеттік көмек қажет шығар. Қалай деген­мен де бұл мәселеге мемлекеттік тұрғыдан қарайтын кез жеткен сияқты.