Абайдың ақындық мектебі өз деңгейінде зерттеліп жатыр ма?
Қазақта Абайдай тұлғаны танымайтын адам кемде-кем. Ал Абайдың ақындық мектебінің тәрбиесін көрген шәкірттерін танитындар некен-саяқ. Алайда ұлы ақынның айналасы ізін қуған шәкірттерімен шектеліп қалмаған. Соның айғағы – ән-күй, құсбегілік, атбегілік, тоғызқұмалақ, дойбы өнерін үйренушілер мен балуан, желаяқтардың Абай маңынан өнер тауып, бойындағысын шыңдауы. Оларды, Абайдың өнер мектебінің шәкірттерін, атасақ, ақындық тәлімін көргендерді ақындық мектебінің шәкірттері десек дұрыс болатын секілді. Абай шәкірттерінің әрқайсысы өз дәрежесінде ұстаз талабынан шығуға күш салып, дара соқпақ тауып, қазақ әдебиетіне өзіндік ізін қалдыруға тырысқаны анық. Осы орайда «Абайдың ақындық мектебі өз деңгейінде зерттеліп жатыр ма?» деген сауалды мамандардың назарына ұсынып көрген едік...
Жабал ШОЙЫНБЕТ, Абай атындағы ҚазҰПУ-дың «Абайтану» ғылыми-зерттеу орталығының атқарушы директоры
Иә
– Мен Абайдың ақындық мектебі өз деңгейінде зерттеліп жатыр деп толықтай айта аламын. Абай тақырыбына барғанда оның ақындық мектебіне, шәкірттеріне тоқталмай кету мүмкін емес. Осы орайда айта кетер жайт, Абайдың өмірбаяны мен ақындығы кеңінен зерттелген. Соның ішінде ақындық қыры жақсы жағынан ашылды деп ойлаймын. Ал ақындық мектебі, ұлы ақынның тәлімін алған шәкірттері енді-енді зерттеліп, қолға алынып жатыр. Зерттеулерде ілгерілеушілік бар. Бұл – бұрынғымен салыстырғанда үлкен жетістік. Осы тұрғыдан мен Абайдың ақындық мектебі өз деңгейінде зерттеліп жатыр деп ойлаймын.
Абайдың ақындық жолға түсуге ықпал еткен, әсерін тигізген шәкірттері туралы зерттеулер әсіресе соңғы кездері жақсы жолға қойылуда. Абайдың ақындық мектебінің зерттелуінің бастауы – Қайым Мұхамедханов. Ол өлерінің алдында өзінің еңбегін жарыққа шығарып кетті. Оның бұл шығармасы үлкен істің басы ғана емес, ұлы ақынның ақындық мектебінің зерттелуіне салынған сара жол болды. Осы еңбектен кейін көптеген зерттеулер өз жалғасын тапты. Абайтанушы жас ғалымдар пайда болып, абайтану орталықтары ашыла бастады. Мәселен, Абай атындағы Қазақтың ұлттық педагогикалық университетінде тұңғыш рет ашылған «Абайтану» ғылыми-зерттеу орталығы ашылды. Бұл орталықта ақынның бұрын-соңды зерттелмеген қырлары ашылады деп ойлаймыз. Оның ішінде ақын шәкірттерінің әрқайсысын жете зерттеу де ойда бар. Мұндай орталықтың жұмыстары арқылы көптеген нәрсеге қол жеткізуге болады. Абайдың ақындық мектебі туралы ғылыми еңбектер де қорғалып жатыр. Соның дәлелі – Бауыржан Ерденбеков деген ғалымның жақында Абайдың ақындық мектебі туралы қорғаған еңбегі. Мұның бәрі – Абай атамыздың ақындық мектебінің зерттеліп жатқанының айғағы. Бір кездері коммунистік идеологияның ықпалымен зерттелмей қалған ақынның бұл қырларының бүгінгі күні қолға алынып, беті ашылып зерттеле бастағаны – үлкен жетістік. Тек алдағы уақытта бұл зерттеулер аяқсыз қалмаса игі.
Абай – ұлы мұхит немесе биік шың! Ал осынау түпсіз терең мұхит пен құзар шыңды зерттеп біткенше ақынның қаншама қыры ашылары сөзсіз. Осы орайда ғалымдар ақынның барлық қырын зерттеп, халыққа таныта білсе, басты мұрат – осы!
Бауыржан ЕРДЕМБЕКОВ, филология ғылымының докторы, профессор
Жоқ
– Абайдың ақындық мектебі өз деңгейінде толықтай зерттеліп жатқан жоқ. Абай төңірегіндегі зерттеулердің барлығы Семей өңірінің айналасынан аса алмай тұр. Ал шындығында қазақтың мақтанышына айналған Абайдай тұлғаның зерттеулері республика көлемінде орын алуы тиіс еді. Өйткені Абай – бүкіл қазаққа ортақ тұлға, қазақтың мақтанышына айналған ақын. Рас, бірлі-жарым зерттеулер жасалғанымен, оның насихаты аз. Мәселен, жақында «Абайдың әдеби ортасы» атты кітабым жарық көрді. Бар болғаны 1000 данамен басылып шығып, Семей жерінде ғана таралды.
Ал осы таралыммен Абай туралы зерттеулермен исі қазақ баласы таныс деп айта алмасымыз анық.
Кез келген қазақ Абайды танығанымен, оның шәкірттерінің ешқайсысының атын атап, түсін түстеп бере алмайды. Тіпті ұлы ақынның шәкірт тәрбиелеп, өзінің ақындық мектебінің қалыптасуына ықпал еткенінен де хабарсыз. Бұл – ақиқат. Сондықтан Абайдың ақындық мектебі өз деңгейінде зерттеліп жатқан жоқ деп айтуға болады. Ал бірлі-жарым зерттеулердің насихаты жеткілікті деңгейде емес. Сондай-ақ жақында «Абайтану» атты екі томдық еңбек жазылды. Оның да бүкіл еліміздің мектептеріне тарай қоятынына күмәнім бар. Мәселен, Абай ақынның шәкірті Әріптің 150 жылдығына орай, Әріп шығармаларының толық жинағын шығардым. Алайда республикалық деңгейде тарата алмай, қолым жеткен адамдарға ғана өзімнің таратып беруіме тура келді. Алайда ғылыми айналымға түскен жоқ. Мемлекет өз бетінше Әріп ақынның шығармаларын шығаруға тырысқан жоқ, жарық көрген кітаптың таратылуына да мүдделілік танытар емес. Осылайша Абайдың ізін қуып, қазақ әдебиетіне үлес қосқан тұлғаларымыз елеусіз қалып жатыр. Рас, Шәкәрім біршама зерттелді. Алайда одан басқа Абайдың ізін басқан, тәлімін көрген Көкбай, Әсет, Әріп секілді тұлғаларды ешкім танымайды. Бұл – Абай шәкірттерінің жете зерттелмегенінің айғағы. Ертең де олардың мерейтойлары кезінде баяндама оқылып, аз күнге насихатталады да, артынан ұмытылып қала береді. Ал әлі күнге жүйелі түрде бүкіл қазақ баласына, шеттегі қазаққа кеңінен таныстыру жұмыстары жүргізілер емес.
Сондықтан алдағы уақытта Абайдың ақындық мектебінің зерттелуіне назар аудару керек секілді. Бірлі-жарым зерттеушілердің өз бетінше шығарып жатқан зерттеу еңбектерінің таралымын белгілі бір ұйымдар қолға ала отырып, кеңінен таралуына ықпал жасаса дұрыс болар еді. Себебі бас ақынымыздың ақындық мектебінің жете зерттелмей жатқаны – ұят жағдай.
Түйін
Абайтанушы ғалымдарымыздың пікірі осылайша екіге жарылып тұр. Әйтсе де бір кездері тұтас ғасырдағы қазақ әдебиетінің қалыптасуына ықпал еткен, ұлы ақынның тәлімін алған тұлғаларымыздың еңбегін кез келген қазақ баласының танымауы ұлтымызға сын болары сөзсіз. Осы орайда Абай дәстүрін жалғастырушылар мен ақын шәкірттерінің, оның жанындағы өнерлі топтың қалыптасуы Абайдың әдебиетте үлкен мектеп қалыптастырғанының айғағы бола алады. Сондықтан Абайдың ақындық мектебіне іргелі зерттеулер жасалып қана қоймай, осынау ғылыми зерттеулердің насихаты арта түссе, нұр үстіне нұр болар еді-ау.
