Қазақстанда авторлық құқықтың жиі бұзылуы заңның шикілігінен бе?

Ертең — Халықаралық интеллектуалдық меншік күні. Осыдан үш күн бұрын бүкіл әлем Кітап және авторлық құқық күнін атап өткен болатын. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 1 шілдедегі Азаматтық кодексінің 5-бөлімі, 49-56 тараулары — осы интеллектуалдық меншікке, оның ішінде 50-тарауы авторлық құқыққа арналған. Елімізде осындай заң бола тұра, авторлық құқық жиі бұзылады. Қашан көрсең, ақын-жазушылар, оқулық авторлары, сазгерлер өздерінің авторлық құқықтарына нұқсан келгенін айтып, налып жүргендері. Бұған не себеп? Заңымыздың солқылдақтығы ма, әлде құқықтық сананың төмендігі ме? Бұған кім не дейді?

Қалдыбек Құрманәлиев, композитор:
Иә
– Әрине, Қазақстанда авторлық құ­қық­тың жиі бұзылуы — еліміздегі заңның ши­кілігінен. Сондай-ақ бізде жалпы осы зият­керлік меншікке, авторлық құқыққа қа­тысты мәселеге авторлар қоғамынан ба­сқа ешкім басын ауыртпайды. Астанада Зият­керлік меншік жөніндегі комитет бар. Бірақ бұл туралы біреу білсе, бі­реу білмейді. Негізінде, авторлардың жырты­сын жыртып, жырын жырлайтын осы ме­кеме болуы керек. Бірақ олардың жұ­мы­­сынан халық бейхабар. Көпшіліктің бар білетіні – авторлар қоғамы. Қит етсе, ақын-жазушыларымыз бар, сазгер­ле­ріміз бар — бәріміз осы мекемеге жүгі­не­міз. Бұл да заңның шикілігінен, дұрыс ше­ге­лен­беуі­нен болып отыр. Мен өзім сазгер, шы­ғар­ма­шылық адамы болғандықтан, осы тұр­ғы­да бір мысал келтірейін. Негізінен, ән үш адамға ортақ. Олар – ақын, сазгер және әннің орындаушысы.
Әнші өзгеріп тұруы мүмкін, бірақ сол әннің ақыны мен сазгері өзгермейді ғой. Бұрын кеңестік заманда көркемдік кеңестің шешімімен ақынға – 250 сом, сазгерге 150 сом қаламақы төленетін. Қазір ақын-сазгерлерге ешкім ештеңе төлемейді. Онымен қоймай, әнші өлеңді де, әнді де біздерден тегін алғысы келеді. Ал әншілер аптасына қанша тойға барады, қаншама әндерді орындайды, сонымен табыс табады. Шындығында, әнші тапқан табысын үшке бөлсе, әділетті болмас па еді?! Әншілер әр орындаған әні туралы авторлар қоғамына келіп есеп беріп, ең болмағанда, табысының елу пайызын ақын-сазгерлермен бөлісуі тиіс. Осындай жағдайлар заңда қарастырылмаған. Тағы бір айта кететін жағдай, ақындар немесе сазгерлер өздерінің шығармашылық кеш­терін өткізген кезде әншілерді шақырса, оларға ақы төлемесе, келгілері келмейді. Әншілер ақша алар кезде ешқандай заңға бағынбайды да, тегін ән шырқайтын бола қалса, авторлық құқықтарын алға тартып шыға келеді. Осы дұрыс па? Сонда ақын-сазгерлеріміз өздері шығарған әндері мен өлеңдерін өз кештерінде орындата алмаса, несіне шығармашылықпен айналысып жүр?! Міне, осы тұрғыдан қарағанда, заң солқылдақ емес, тіпті жоқ деуге болады. Сондай-ақ Республика сарайында өтетін концерттерден түскен пайданың төрт пайызы авторлар қоғамына аударылады. Сол қаржы әндердің авторларына төле­неді. Алайда Республика сарайынан бас­қа мейрамханалар мен тойханаларда ақ­ын-сазгерлердің әндері қаншама рет орын­далып жатады?! Бұған заңмен шек­теу қойылмаған. Осындай жерлерде шығармашылық адамдарының құқық­та­рын кім қорғайды? Заң шикі, бірақ біз сол шикі заңның өзін дұрыс жүзе­ге асыра алмаймыз. Біреудің ақы­сын жейтіндер үшін біздің заңды білме­гені­міз, сауатсыз болғанымыз, өз құқы­ғымызды қорғай алмағанымыз тиімді. Сон­дықтан заңның кейбір баптарымен шек­телмей, оның аясын кеңейтіп, жетіл­­­діріп, сондай-ақ өз құқықтық білі­мі­­­­міз­ді де арттыру керек.

Жанат Сейдуманов, ҚР Кітап палатасының директоры:
Жоқ
– Авторлық құқықты қорғауға арналған заң Қазақстанда жетеді. Тек әр адам өз шы­ғармашылық қызметінің нәтижелері осы заңдармен қорғалатынын білуі керек. Зият­керлік меншік нысанына жататын ғылым, әде­биет, өнер туындыларын заңмен қор­ғау­ға біздің қоғам әлі пісіп-жетілмей жа­тыр. Мысалы, шетелде шығармашылық ада­­­мы­ның мүддесін мемлекеттік мекеме­лер емес, арнайы авторлық құқықты қор­ғау­­­шы орындар қорғайды. Ал бізде он­дай өте мықты авторлық құқықты қорғау орын­да­ры жоқтың қасы. Менің білуімше, Алма­тыда авторлық құқықты қорғаумен айна­лы­­сатын үш-төрт мекеме бар. Бірақ олардың еш­­қайсысының толығымен авторлық құ­қық­­ты қорғауға дәрмені келе бермейді. Біз­де шығармашылықпен айналысатын адам­­дар­дың көпшілігінде «мен кітап жаз­дым немесе музыка шығардым, енді ме­ні біреу қорғау керек» деген түсінік қалыптас­қан.
Мемлекет «Авторлық құқықтың қор­ғалуы туралы» заң шығарып берді, уақыт өте келе заңдар біртіндеп жетілдіріліп келеді. Одан артық не керек? Мысалы, былтырғы жыл­­дан бастап біздің Кітап палатасы мекемесі баспалардың басшыларымен кеңесе оты­рып, «Баспа туралы» заңның жобасын әзірлеп, министрлікке ұсындық. Биыл осы заң жобасы жоғарыда қарастырылып жа­тыр. Тек біздің қоғамда құқықтық сана тө­мен, біліміміз жұтаң. Ешқандай елде заң бірден мінсіз болып қабылданбайды. «Көш жүре түзеледі» демекші, тіпті дамыған мем­лекеттердегі заңдардың өзі ұзақ жыл­дар бойы толықтырылып, жетілдіріліп отыра­ды. Сол сияқты Қазақстан Республикасы­ның заңдары да қоғамымыз алға жылжыған сайын ретке келеді. Бұған асығыстық ету­дің қажеті жоқ. Ал нақты авторлық құқық туралы айтар болсақ, бізге, ең бастысы, авторлық құқық бұзылған жағдайда нақ­ты сараптама жасайтын мекеме керек. Мысалы, сот тергеуші күдіктілердің қыл­мысын нақты анықтамай, зерттеу жүргізбей, үкім шығара алмайды ғой. Міндетті түрде күдіктіні соттамас бұрын оның денінің саулығы, ақыл-есінің дұрыстығы туралы дәрігерден анықтама алынады. Немесе екі машина жолда соғылып қалса да, арнайы мекеме бұл жағдайды толығымен тексеріп, шығындарын есептеп, кінәліні анықтағаннан кейін ғана сотқа жібереді. Әйтпесе сот өзінен-өзі еш әрекет ете ал­майды. Сол секілді бізге кез келген зият­керлік меншікке байланысты авторлық құқықтың бұзылмауын қадағалайтын, кі­нә­ліні анық­тауға мұрындық болатын, са­рап­тама жа­сайтын мекеме жетпейді. Айталық, осы ме­кемеге өзі шығарған кітабына байналысты авторлық құқығының бұзылғанын айтып, шағымданған автор кітабы туралы ақпа­рат­ты бізге, яғни Кітап палатасына хабар­ласып біле алады. Сол секілді өлеңге, ән­ге байланысты да шағымдарды тиісті орын­дарға хабарласып, анық-қанығын бі­ліп, сараптамадан өткізгеннен кейін ғана сот­қа жіберіп отыратын мекеме керек бо­лып тұр. Сонда барлығы заңды болады әрі заң­дарымыз да өз ретімен жетіле түседі. Шет­елдің заңдары керемет, бізде ондай заң жоқ деп бекер байбалам салу дұрыс емес.

Бейтарап пікір
Марал Ысқақбай, Қазақстан авторлары қоғамының төрағасы:
– Қазақстандағы «Авторлық құқық туралы» заң халықаралық заңдар деңгейінде жасалған. Дамыған елдерде экономикалық және мәдени қарым-қатынастардың барлығы осы авторлық құқық туралы заңның деңгейінде қарастырылады. Ал Қазақстанда неге авторлық құқық жиі бұзылады дегенге келер болсақ, біздің елде заңды белден басу деген нәрсе жойылмай тұр. Заңымызды құрметтей алмаймыз. Сондай-ақ заңды қолданушылар ғана емес, мемлекеттің өзі заңның дұрыс орындалуын қадағалауға құнты болмай тұр. Өткен жылы Елбасы «интеллектуалдық меншікке жіті назар аудару керек» деген мәселені қойған кезде ғана прокуратурасы бар, министрліктері бар – барлығы бір-екі айдай даурығып, өздерінше қимылдай бастады да, кейін қайтадан тыншып қалды. Сонымен қатар авторларымыз да өздерін-өзі айдаһардың аузына итереді де, құқықтарын дұрыс қорғата алмай жүреді. Ал құқық бұзушылар авторлардың селқостығын, мемлекет тарапынан қатаң бақылаудың жоқтығын пайдаланады.