Қылмыстың аса ауыр түрлеріне өлім жазасын қолдануды қалдыру керек деп есептейсіз бе?

Жуырда Қазақстан Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия Үкіметке арнайы ұсыныс жасап, өлім жазасына кесуді алып тастау туралы халықаралық хаттаманы Қазақстанда ратификациялау қажет дегенді айтты. Естеріңізге сала кетейік, қазір Қазақстанда заң жүзінде адамды өлім жазасына кесу сақталып отыр, бірақ іс жүзіне келгенде аса ауыр қылмыс үшін бұл Қазақстан Президентінің 2002 жылғы өлім жазасына мораторий негізінде қолданылмайды. Адам құқығының қорғалуымен айналысатын мекемелер өлім жазасын мүлде алып тастауды ұсынса, келесі бір сарапшылар, керісінше, оны іске асыру қоғам үшін пайдалы дегенді айтады.

Нәбижан Мұхаметханұлы, тарих ғылымының докторы, қытайтанушы:
Иә
– Қылмыстың аса ауыр түрлеріне өлім жазасын қолдануды қалдыру ке­рек деп есептеймін. Себебі ауыр қылмыстарға өлім жазасын қол­да­н­баса, қасақана адам өлтіру қыл­мы­­сын толық тоқтату мүмкін емес. Екін­­шіден, мақсатты түрде бірнеше адам­ның өмірін қиған адамның өмір сүру құқығы болмау керек. Сондықтан аса ауыр қылмыс жасағандарды өлім жа­засына кесу адам құқығына нұқсан кел­тіріп, гуманизмге әсер етеді деп ойла­май­мын. Мұндай жазалаулар қоғамды ластанудан тазартады. Мы­салы, өлім жазасын жиі қолданатын елдердің бірі – Қытай мемлекеті. Он­да ауыр қыл­мыс жасағандар өлім жа­засына ке­сі­леді және сол жаза табан астында орындалады.
Қытай осы өлім жазасын қолдану ар­қы­лы бір жарым миллиард халқы бар қо­ғам­дағы тұрақтылықты сақтап отыр. Адам­дардың ең үлкен үрейі – өмірінің қиы­луы. Яғни өз өмірінің қиылуынан үр­ке­тін адам өзгенің өмірін қимайды. Қы­тай­да сондай-ақ экономикалық қыл­мы­с­тар да ауыр қылмыстардың қатарына жат­қызылады. Мысалы, қомақты қаржы жым­қыру, банк тонау, үкімет ақшасын же­ке мүддесіне пайдалану деген сияқты бір­қатар қылмыстар үшін өлім жазасы бел­гіленген. Яғни ұрлығы әшкере болған жағ­дайда алдында өлім күтіп тұрғанын тү­сі­нетін кез келген адам өмірін ақшаға айыр­бастағысы келмейді. Тұтылып қалған жағ­дайда ұрлықпен келген малдан ешбір қа­йыр болмайтынын түсінген жан сондай қыл­мыстарға саналы түрде бармайды. Соңғы кездерде Қытайдағы өлім жа­за­сының басым көпшілігі осы экономикалық ауыр қылмыстарға беріліп жатыр. Ме­нің­ше, бізде де өлім жазасын қалпына келтіру ке­рек. Сонымен бірге экономикалық қыл­мы­старды да аса ауыр қылмыстардың қатарына жатқызу қажет. Яғни мақсатты түрде бірнеше рет адамның өмірін қи­ғандарды, саяси мақсатпен адам өлтір­ген­дерді, экономикалық қылмысқа бар­ған­дарды өлім жазасына бұйыру керек деп есептеймін. Батыс елдеріндегі адам құ­қығын алып тастау жөніндегі ұсы­ныс­тары дұрыс емес. Бір адам бірнеше адамның өмірін қиып жатса немесе бір адам бүкіл қоғамға қарсы қылмыс жасап жатқан болса, қоғам оған қарсы келе ал­май ма? Жеке адамның құқығын айтамыз, сонда қоғамның құқығы қайда қалады? Яғни олардікі біржақты пікір.

Сәуле Мектепбаева, «Халықаралық түрме реформасының» Орталық Азиядағы өкілдігінің директоры:
Жоқ
– Тіпті ең аса ауыр қылмыстарға бол­са да өлім жазасының қолданылуына үзіл­ді-кесілді қарсымын. Бұл – тек менің ғана пікірім емес, өзім басқарып отырған «Халықаралық түрме рефор­ма­сы», сондай-ақ еліміздегі және әлем­дегі әйгілі адам құқығының қор­ға­луымен айналысатын мекемелер өлім жазасына қарсы. Кез келген адамның өмір сүруге құқы бар. Және бұл басты ұстаным болу керек. Өлім жазасы біздің за­манымызға сай келмейді және ол гуманистiк шешім бола алмайды. Өлім жазасы жиі қолданылатын елдерде адамгершілік ұстанымдары кері кете бастайды. Сондықтан мен еліміздің өлім жазасын біржолата алып тастауын қол­даймын.
Әдетте, өлім жазасына кесуді қол­да­ныстан алып тастаған елдер адам құ­қы­ғын сақтауда үлкен қадам жасаған болып есептеледі. Мысалы, мем­ле­кет­тер­дің Еу­ро­па кеңесіне енуінің басты критерийі – өлім жазасын алып тастау. Адам құқық­тары жө­ніндегі Еуропалық кон­вен­ция­ның да басты ұстанымы осындай. Әри­не, біз Еу­ро­па кеңесінің мүшесі емеспіз, Еу­ропалық кон­венцияның да бізге қатысы ша­малы, де­генмен кез келген әлемдік стан­дарттар мұндай жазаны қолдамай­ды. Қа­зіргі кезде әлемде мемлекеттердің адам құ­қығының қорғалуы жөніндегі рей­­тин­гілері құрас­ты­ры­лып отырады. Мі­не, сонда да ең ал­ды­мен өлім жаза­сы­ның бар-жоқтығы ес­ке­рі­ле­ді. Мысалы, АҚШ-тың кейбір штат­та­рын­­да өлім жазасы бар. Соның себебінен олар көп жағ­дайда адам құқықтарының қор­ғалуы жөнінде жағымсыз бағаланып отырады. Бұл мәселе бойынша халық­ара­лық адам құқықтарын қорғау жөніндегі мекемелер АҚШ-қа талай рет ұсыныс жасаған. Меніңше, осы АҚШ-тағы жағ­дай­дың өзі бізге өлім жазасының болуынан қыл­мыстық көрсеткіштердің төмен­де­мей­ті­нін көрсетіп отырғандай. Өлім жаза­сының болуына қарамастан, АҚШ-тағы қылмыс азаяр емес. Немесе Қытайды алайық, қа­зір көптеген салмақты зерттеу ор­та­лықтары Қытайдағы өлім жазасы­ның жиі қолданылуы қылмыстың аза­юы­на себеп бола алмай отырғанын ғы­лыми-статистикалық тұрғыдан дәлелдеп жатыр.

Бейтарап пікір
Әзімбай ҒАЛИ, саясаттанушы:
– Бұл мәселеде екіжақты түйткіл бар. Жалпы, өлім жазасын қолдану әлемде жағымсыз құбылыс болып есептеледі. Сондықтан жазалаудың бұл түрін заңдастыру біз үшін жағымды иммидж бере қоймайды. Екінші жағынан, бір адамдарды өмір бойы темір торда ұстау мемлекетке айтарлықтай шығын әкеледі. Артық шығыннан қорыққандықтан ғана атып тастауға тағы болмайды. Яғни бұл мәселе күрделеніп тұр. Дегенмен әлем халықтарының барлығы біртіндеп бұл жазадан бас тартып келе жатыр. Сондықтан біз де қазірден қамдана бергеніміз дұрыс болар.