Ата Заңның басты ерекшелігі – адам мүддесі алғаш рет мемлекет мүд­десінен жоғарыға шықты

Үбайдолла СТАМҚҰЛОВ, ҚР Конституциялық Кеңес мүшесі:

– Үбайдолла Мырзағалиұлы, сөз басын жуырда ғана 16 жасқа толған Алаштың Ата Заңы туралы баянда­саңыз... Конституцияның Қазақстан­ның мемлекеттігіндегі орны қан­дай?
– Қазақстан Тәуелсіздігінің 20 жыл­­дығы қарсаңында ел болып тағы бір мерейлі мереке – Конституцияның 16 жыл­дығын тойладық. Кез келген мем­лекеттің аяғынан тік тұрып, ел ретінде қа­лып­тасуы ең жоғары әрі ең құзырлы құ­жат арқылы – Конституция негізінде жүзе­ге асады. Сол тұрғыдан алғанда, Ата Заң арқасында Қазақ­стан­да мығым сая­си-құқықтық һәм әлеуметтік-эко­но­ми­калық жүйе қа­лыптасты, азаматтар мен мемлекет ара­сында либералды қатынас ор­нық­ты. Жалпы, Қазақстанның тари­хына үңілер болсақ, елімізде алғаш рет сонау 1926 жылы 18 ақпанда Қа­зақ АССР-і Орталық атқару коми­теті Қазақ АССР-інің Конституциясын бекіткен бола­тын. Алайда бұл құжат түрлі себептер­мен күшіне енбеді. Ал келесі Конституцияны 1937 жылы 26 наурызда Жалпы қазақ кеңес­терінің X төтенше съезі қабылдады. 1978 жылы 20 сәуірде қабылданған құжат кеңес заманындағы Қазақстанның Консти­туциясы болды. Ал Тәуелсіз елдің тұңғыш Конституциясын 1993 жылғы 28 қаңтарда қабылдағанымыз белгілі. Расымен де, 1993 жылғы Конституция Тәуелсіз мем­леке­тіміз­дегі ең жоғарғы заң тұрғысындағы саяси-құқықтық сипатта алғаш бекі­тілген құжат еді. Дегенмен, уақыт талабына орай, Негізгі заңның да өз кемшілігі кейіннен байқалды. Алғаш­қы Ата Заң еліміздегі саяси, әлеумет­тік-экономи­калық үдерістен алшақ қалды. Сондықтан да одан кейінгі 1995 жыл­ғы 30 тамызда қабылдан­ған бүгінгі Консти­туцияны уақыттың сынынан өт­кен, нағыз ғұмырлы құ­жат деп танимын. Осы 1995 жылғы жаңа Конституцияның арқа­сын­да елі­міз көптеген реформаны жүзеге асы­ра алды, мемлекет дамудың даң­ғы­лына түсіп, шұғыл демок­ратиялық, әлеуметтік, эко­номикалық даму бет­бұ­рысына бет алды.
Конституциялық императивтерге сүйен­сек, Қазақстан Тәуелсіздіктен бері қарай қатаң экономикалық, қа­саң саяси және күпті идеологиялық кедер­гілерді бұза жарып, жаһан­данудың заманауи ере­желері мен халықтың әдет-ғұрпына бейімделген жа­ңа құқықтық жүйені, мем­лекеттік бас­қа­рудың жаңа құрылы­мын қа­лып­тастыра алды. Бұған бір ғана мысал – қоғам кеңестік дәуірден келе жатқан баламасыз дауыс бе­руден бас тартып, еркін таңдау құқына өтіп отыр, сөйтіп, демокра­тияның қайнары санала­тын сайлау құқын барынша игеріп келе­міз. Бұл да – ең алдымен, Негізгі заң­ның қо­ғам­ға тигізген зор шарапатының бірі ғана. Бір сөзбен айтқанда, бүгінгі Қазақ­стан – республика Президентін, Парла­мент депутаттары мен мәсли­хаттарды мезгіл сайын сайлайтын демократиялық дәстүрді бойына барынша сіңірген мемлекет. Ал осын­дай жаңа конститу­циялық-құ­қық­тық құрылымның негізгі қоры­тын­дыларын сара­ласақ, тарихи ау­қым­мен екшегендегі азғана уақыт ішін­де Қазақстанның көптеген эво­лю­ция­лық дамуды бойына сіңіре алғанын байқаймыз. Сондай-ақ ұлттық жаңғыру нәтижесінде зама­науи конститу­ция­лық құрылым қа­лыптасты, егеменді елімізде нақты стра­тегиялық бағыттар бо­йынша мем­лекеттік саясат айқындалды.
– Десе де, қолданыстағы Қа­зақ­стан Конституциясының бұ­рын­ғы құжат­тардан негізгі ерек­шелігі неде болды деп ойлай­сыз?
– Ауыспалы кезеңдерді бастан кешіп жатқан тұста жұрт болып жұ­мыла қабыл­даған Конституция, ең алдымен, мем­ле­кеттік билікті ны­ғайтты. Бұл кеше ғана Тәуел­сіздік алған жас мемлекет үшін аса ма­ңызды қадам еді. Заман талабына сай, мем­лекеттік орган жүйелері де қалып­тасты, заң шығару билігінде қоспалаталы кәсіби Парламент те дүниеге келді. Бұған дейінгі Консти­туцияларға қарағанда, елімізде же­ке­­меншік құқығы, мұрагерлік құқы­ғы, заң жолымен алынған кез келген мү­лікке ие болу құқығы және басқа да меншіктік мәселелер консти­ту­ция­лық мәнге ие болып, адам мен азамат­тың құқықтары мен бостан­дық­тарының аясы кеңіді. Нәти­же­сінде Конституция, халықаралық стан­­дарт­тарға сай, тұлғаның құқық мәр­тебесіне қатысты сол халықара­лық құқықтық нор­ма­лармен мәндес ере­желермен байы­тылды. Осы ар­қылы Қазақстан халқы да өз дәстү­ріне, көпұлтты азаматтық қоғамның мә­дениетіне үйлесетін әлеуметтік бағыттал­ған нарықтық қайта құру жолымен дами бастады. Мінеки, осындай Негізгі заңда қарастырылған еркіндіктер арқасында халықты эко­номикалық қорғауды әлеу­мет­тендіру саясаты жүзеге асты. Жас­тардың болашағын кепілдендіру жүйесі іске қо­сылып, кәсіпкерлікке кеңінен жол ашылды. Бұрынғы жүйеде болмай келген жекемен­шіктің қорғалуы, бір жағынан алғанда, шетел­дік инвес­тор­лардың Қазақстанға деген сенімі мен қызығушылығын да арттыра түсті десе болады.
Осылардың бәрін жинақтай келсек, қолданыстағы Ата Заңның басты ерекшелігі – адами құнды­лықты барынша қорғауға ойысқанын анық аңғарамыз. Яғни бұл Заңда тұңғыш рет мемлекет байлығы ретінде оның халқы көрсетіліп, адам мүддесі алғаш рет мемлекет мүд­десінен жоғарыға шықты. Адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостан­дықтары түбе­гейлі конститу­циялық құндылықтар ретінде бекі­тіл­ді. Конституцияның іргелі ереже­лері­нің негізінде адам құқықтарын қорғайтын мемлекеттік тетіктер құрылды. Конституция­лық бақылау институттары жүйеленіп, тиім­ді сот жүйесі мен құқық қорғау орган­да­рының қызметі заңдылық қағидат­та­рына, адам құқы мен бостандығына, әділдік пен ашықтыққа негізделді.
– Тәуелсіздіктен бері қарай Конс­ти­туцияға 1998 және 2007 жылдары өзгерістер енгізілгені белгілі. Мұндай өзгерістер елдік дамуға қалай әсер етті деп ойлайсыз?
– Ата Заңның нормаларына енгі­зіл­ген өзгерістерді де замана дөңге­легінің өзі тудырды деп айтуға тиіс­піз. Десе де, Негізгі заңға қандай да бір өзгеріс енгізу аяқас­тынан туын­дай­тын дүние емес екендігін еске сал­ғым келеді. 1995 жылы жаңа Конс­­ти­туция қабылданар тұста да бүкілхалықтық таңдау жасалып, Ата Заңды қалыптастыруға жұртшылық­тың өзі жаппай әрі тікелей қатысқа­нын атап өтуге болады. Ал содан бергі қолданыстағы Конституцияға енгізіл­ген өзгерістерге келер болсақ, бұл да – бірнеше жыл бойы жас мем­лекеттің құқықтық кеңістігінде талмастан атқарылған тынымсыз шаралардың нәтижелі жемісі. Жас мемлекет болғандықтан да, даму жолын айқын ете түсу үшін де үнемі жетілу жолын ізденіп отыру шарт. Мә­селен, осы бағытта конституция­лық реформалар тура­лы мұратты еңсеру мақсатында арнайы ко­миссия жұмыс істеді. Олар жұрт арасында жиын ашып, саяси партиялармен, қоғам­дық ұйымдармен, сарапшы­лар­мен кеңесіп, жан-жақты ойлана отырып, Ата Заңға 1998 жылы ауқымды өзгерістер жасады. Одан кейінгі 2007 жылы қабылданған өз­ге­ріс­тер­дің өзі жұртшылықты ел басқару үрдісіне белсене араласуына, Парламенттің құзы­реті­нің күшеюіне, саяси партиялардың өркениетті үлгіде өзара сайысқа түсуіне, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқару жүйе­сінің өмірге тереңдеп енуіне жағдай жасады. Сосын Конституция бойын­ша өлім жазасын қолдану аясы та­рылып, тек қана соттың санкциясы арқылы тұтқындау және қамауда ұстау нормалары бекітілді.
Конституциялық бетбұрыстың тағы бір көрінісі 2007 жылғы тамыз айында ел тарихында тұңғыш рет тек қана партиялық тізім бойынша Мәжіліс депутаттары сайланды. Осы­нау үлкен шара Қазақстан демокра­тиясын жаңа белестерге шығарды. Бір сөзбен айтқанда, Конституцияға енгізілген өзгерістер оның әлеуетін одан әрі дамытты. Мұның әсіресе билік тармақ­та­рына қатыстылығы ба­сым болды. Мәселен, осындай қа­дамдар арқасында мемлекеттік билік органдары арасында өкілеттілік пен жауапкершілік қайта бө­лініске түсіп, Парламенттің өкілеті кеңейді. Негізгі заң Үкіметті елдің әлеу­меттік-эконо­микалық дамуы бойынша консти­туциялық міндеттерді жүзеге асыра­тын негізгі күш ретінде қалыптас­ты­рып, атқа­рушы орган билігінің біре­гей жүйесін ны­ғайт­ты. Жаңа редак­цияға сәйкес, Премьер-министр тек саяси партиялар фракция­сындағы консультациялардан соң, Мәжіліс депутаттарының басым көпшілігінің даусымен ғана Президентпен таға­йын­да­латын болды. Бұл да – де­мократиялық үлгі­дегі үлкен өзгеріс.
– Дегенмен осы енгізілген өзгеріс­терден кейін «мемлекеттік басқару формасы президенттік­тен президент­тік-парламенттік бас­қару формасына қарай ойыс­ты дегенді саясаткерлер жиі ай­та­тын тәрізді. Осыны заң қалы­бына салып, дұрыс тәпсірлеп көрсек...
– Мемлекеттің тұтастай құқықтық кеңіс­тігіне қатысты кез келген мәсе­лені Консти­туция нормалары шең­берінде қарастырған лазым. Ал сол Конституцияға сүйенсек, Қазақстан Республикасы – президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет (2-бап­тың 1-тармағы), Қазақстан Рес­пуб­ли­ка­сының Президенті – мем­лекеттің басшысы және ең жоғары ла­уазымды тұлға (40-баптың 1-тар­мағы). Конституцияда бел­гіленген республиканың басқару ныса­нын өзгертуге болмайды (9-баптың 2-тар­мағы). Яғни Конституцияда көр­сетілгендей, Қазақстан – басқару нысаны бойынша тек қана прези­дент­тік республика, ал мем­лекеттің басқару нысанын өзгертуге тыйым салынған. Осы баптарға 1998 жылы да, 2007 жылы да еш өзгеріс енгізіл­ген жоқ. Сондықтан да заңгер ретінде басқару нысаны жағынан Қазақстан­ның президент­тік республика екенін және оны өзгертуге Конституция жол бермейтінін ескерткім келеді.
– Конституциядағы құнды­лық­тар және осы қастерлі құнды­лық­тардың іске асырылу жол­дары жайын да айтып өтсеңіз...
– Конституцияның кіріспе бөлі­міне үңілсек, онда «біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерінде мемлекеттілік құра отырып, өзімізді еркіндік, теңдік және татулық мұраттарына берілген бейбітшіл азаматтық қоғам деп ұғына отырып, дүниежүзілік қоғам­дас­тықта лайықты орын алуды тілей отырып, қазіргі және болашақ ұрпақ­тар алдындағы жоғары жауапкер­шілігімізді сезіне отырып, өзіміздің егемендік құқығы­мызды негізге ала отырып, осы Констит­у­цияны қабыл­да­ймыз» деп анық жазылған. Бұл жолдар «Қазақстан Республикасы – қа­зақ халқының кіндік қаны тамған жерде қалыптасып отырған үлкен тарихы бар мемлекет, еліміздің аума­ғындағы барлық ұлттар мен ұлыстар – тарихы тағдырлас бір халық, біздің ұранымыз – татулық, еркіндік, тең­дік» дегенді білдіреді. Қысқа ғана жол­дардың ішінде терең табиғи құқықтық және философиялық мәні бар құндылықтар жат­қанын ұға білгеніміз жөн. Жалпы, құқық­тық құн­дылық ретінде Конституцияда, заңдарда бекітілген, сот, өзге де құ­қық қолдану практикасында қа­лып­тасқан, адамның, қоғамның талап-тілегіне сай келетін, олардың мүдде­сіне қызмет ететін құндылықтарды ай­тамыз. Халықаралық актілерге, ішкі заңнамаға, құқықтық ілім­дерге сүйенсек, конституция­лық құнды­лық­тар ретінде, ең алдымен, адам мен аза­мат­тардың құқықтары мен бос­тандықтары, әділеттілік, теңдік қағи­далары, құқық пен заңдылықтың үстемдігі танылады.
Құқықтық мемлекеттің бір ерек­шелігі – жоғарыда айтылған міндет­тер, ең алды­мен, мемлекеттік орган­дарға жүктеледі. Алайда бұл Конс­титуцияның және заңдар­дың талап­тарын орындаудан азаматтар шет қалады дегенді білдірмейді. Ата Заңды сыйлау, оның талаптарын мүл­тіксіз орын­дау, оны құрметтеу – баршамыздың қасиет­ті міндетіміз.
– Өзіңіз мүше болып табы­ла­тын Конституциялық Кеңес – Ата Заңның республиканың барлық ау­мағында үстем болуын қамта­ма­сыз ететін бір­ден-бір мемле­кет­тік орган. Ендеше, осы орган­ның қызметі туралы да айта кет­сеңіз...
– Конституциялық Кеңес қызметі конституциялық заңдылықты қамта­масыз етуге негізделген, оның міндеті респуб­ли­каның бүкіл аумағында Конституцияның жоғары тұруын қам­тамасыз ету болып табылады. Кеңес Парламенті қабылдаған заң­дар­дың конституциялылығы туралы, Конституция нормаларын ресми түсіндіру туралы өтініштерді, соттар­дың ұсыныстарын қарайды. Консти­т­у­циялық Кеңестің заңна­ма­ның түрлі салалары мәселелері қарала­тын нормативтік қаулылары мен жолдауы – еліміздің құқықтық жүйесі сапа­сының басты критерийі. Өйткені онда қабылданған шешім елдегі заңнамаға айтарлықтай әсер етеді. Өкілеттігін жүзеге асыра отырып, Конституциялық Кеңес өзі құрылған күннен бастап 180-ге жуық өтініш қарапты. Осы өті­ніштер бойынша 140-тан астам норма­тивтік қаулылар қабылданды. Бұл ретте 25 заң және халықаралық шарт толығымен немесе бір бөлігінде консти­туциялық емес деп танылды. Конституциялық Кеңес қа­был­даған шешімдердің ара­сында адамның құқы мен бостан­дығын қорғау мәселелері айрықша орынға ие. Конституциялық Кеңес­тің шешімдеріне сәйкес 65 заңның ережелері өзгертілді. Өйткені Консти­туция­лық Кеңес қабылдаған норма­тив­тік қаулы­лар конституциялық заңдылық режімін қамтамасыз етеді, қолданыстағы құқықты байыта түседі, заңдардағы кемшіліктерді толық­тырады, құқық қолдану прак­тика­сының одан әрі даму бағыттарын қалып­тастырады. Конституциялық Кеңестің бірқа­тар қаулыларымен Қазақстан Республикасы азаматтарға лайықты өмір сүру және тұлға ретінде еркін даму үшін жағдайлар жасау жолымен әлеуметтік теңсіздіктерді жұм­сарту міндетін өзіне алатындығы да анық көрсетілді.

Саралы сөз
Қазақ елі – ертеңіне үлкен сеніммен қадам басып отырған елдің бірегейі. Ал ондай сенімділік, ең бірінші, тұрақтылық болған ортада ғана пайда болады. Тұрақтылықты қамтамсыз етіп отырған басты тірек, бұл – Конституция. Расымен, Қазақстанның Тәуелсіздік жылдарында жеткен жетістігі, ең алдымен, тұрақтылықтың арқасы. Ата Заңды арқау ете отырып, оның ережелерінен еш ауытқымай, елге, халыққа қызмет етіп отырған Тұңғыш Президент – Елбасының сабырлы конституциялық саясатының арқасы. Конституция негізінде ұтымды жүргізілген нарықтық қайта құрулар мен қабылданған заңдар экономикалық өркендеуімізге себеп болды. Қазақстанда дініне, түріне қарамастан, барлық адамға тең құқықтық жағдай жасалған. Конституция саяси тұрақтылықтың алтын діңгегіне айналды. Кешегі өтпелі сәттерде елдің бірлігін сақтап, ұлыстардың ұюына ұйытқы бола алды. Сондықтан да Конституция Қазақстанның Тәуелсіздігінің нығаюына, мемлеке­тіміз­дің дамуына, халқымыздың өсіп-өркендеуіне негіз қа­лап бер­ді. Ендеше, елдігімізді қалыптастырып, Тәуелсіздігімізді нығайтуда маңы­зы зор болған Ата Заңымызды құрметтей білсек игі.