Байқоңырдағы халық денсаулығы ғарыштан да жоғары тұруы тиіс
Мұрат БАҚТИЯРҰЛЫ, ҚР Парламенті Сенатының депутаты:
– Сенатор мырза, сіз Парламентке келгенге дейін Мұхамедов едіңіз, депутат болғаннан кейін бірден тегіңізді Бақтиярұлы етіп ауыстырдыңыз. Бұған не себеп? Сонымен қатар оқырман қауымды «тегін неліктен депутат болғанға дейін түземеді екен» деген сауал қызықтырады.
– Қазақ елі тағдыр талайына қарай Ресей империясының құрамына кіргелі орыс шонжарларының бірінші қолға алған ісі текті құрту болатын. Қазақтың тегінің бұрмалануы, «ұлы»-ның орнына «-ов», «-ев» деп жалғаудың тарихы содан басталып кеткені ақиқат. Белгілісі – ол заманда қазақ байларының өзінде ешқандай құжат болмаған. Сондықтан да Мәскеу, Петербордың мұрағаттарындағы құжаттардан қазақтарға осындай жұрнақ еріксіз тағыла бастағанын байқауға болады. Кейіннен Кеңес Одағы орнаған тұста қазақ, қырғыз, өзбек, тәжік арасында текке орысшаланатын «-ов» пен «-ев»-ті жалғау науқаны онан сайын белең алды. Бұған бағынбай, тегіне басқаның жалғауын қоспай таза ұстаған – тек Грузия мен Армения және түркітілдес әзірбайжандар ішінара ғана. Аталған елдер отарлаушы патшалық қалыптастырған, кейіннен Кеңес Одағының саясаты одан әрі тереңдете түскен үрдісті біраз жұрт мойындамады. Ішінара болмаса, негізінен, өздерінің ататектерін сақтап қалды. 1939 жылы Кеңес Одағына Прибалтика елдері қосылып еді, бұлар да орысша текке пысқырған жоқ. Ғасырлар бойы қалыптасып біткен өздеріне тән тектерімен келе жатыр. Ал қазаққа келсек, бір кездері еріксіз тағылған «-ов»-қа қарсы Алаш зиялылары ашық қарсылық білдіргені, өзіндік жолды ұстану туралы мәселелер көтерілгені белгілі. Алайда кейінгі қызылдар саясаты мұндай деңгейде мәселе көтертпек тұрмақ, ұлт қайраткерлерінің өз басын аман алып жүруі де мұңға айналған еді. Дегенмен қанша шектен шыққандық болса да, орыстың жалғауын жаратпай, өз тегінен ажырамаған бабаларымыздың бар болғанын білеміз.
Сауалға келсек, адамға есім берілгеннен кейін оның аты, әкесі, атасы кім екені белгілі болуы керек және бұл жүйелі болуы шарт. Барлық өркениетті елдерде бұл дұрыс жолға қойылып, жүйелі түрде қалыптасқан. Менің 2011 жылдың маусым айында Әзірбайжан еліне жолым түсті. Ол елдің парламентінде болғанымда күллі депутаттар мен сонда жұмыс істейтін қызметкерлердің аты-жөні ұлы, қызы болып жазылғанына көзім жетті. Күні кеше кеңестің бір шинелінде болғанымызға қарамастан, дәл осы мәселеде арамыздағы айырмашылық айтарлықтай еді. Бірде-біреуінде «-ов, -ев» деген жұрнақ болмағанына, шынымен, қайран қалдым. Сосын бір депутаттан әңгіме арасында осыны сұрасам, «Тәуелсіздік алғаннан кейінгі бірінші мәселе – тегімізді өз тілімізге көшірдік» дегенді айтты. Бұл – Әзірбайжанда мемлекеттік деңгейде қарастырылған жағдай. Бірен-саран азаматтар болмаса, оларда «-ов» пен «-ев»-ті жалғағандар некен-саяқ. Бұл да маған үлкен ой салды. Көршілес Өзбекстанда да адамның аты-жөніне баса мән беріле бастады. Қазір азаматтары орысшаланған текті алып тастап, тұтастай өзбекшеге көшіріп жатыр.
Жалпы, тегімді қазақшалау бұрыннан ойымда жүрген мәселе болатын. Әлгі жағдайдан кейін бірден осыған кіріспекші болдым. Әйтсе де мұнда тағы алдымыздан жүйесіздік шығады. Мәселен, мен тегіме «ұлы» дегенді қоспай-ақ, Мұрат Бақтияр десем болатын еді. Бірақ солай ауыстырсам, атым кім, тегім қайсы екені белгісіз болып қалатындай көрінді. Сол жағы ыңғайсыздау болған соң, төлқұжатты Мұрат Бақтиярұлы деп рәсімдеуге тура келді. Менің ойымша, біздің қазақ халқы үшін тиімдісі осы болуы керек. Арғы тегімді көрсеткен жоқпын. Бұрынғы тегім Мұхамедов болған. Мұхамед – менің алтыншы атам. Атамыздың ұрпақтары оның есімін 150 жылға жуық тегімізге тиек етті. Дегенмен де «-ов»-тан құтылу үшін өзімді ғана емес, бала-шағамның да тегін Бақтияр деп қайта ауыстырдым. Мұны ұлтшылдық деп қарастырғаннан гөрі қазақтың төл ататегінің жазылу үрдісінің қалыптасуы деп түсінген жөн. Қазіргі уақытта көптеген азамат тегін түзетіп жатыр. Кейінгі толқын дүниеге келген нәрестесіне құжат рәсімдегенде ондай жалғаудан тыйыла бастады. Бұл – журналист-жазушы қауым арасында да кеңінен белең алған жағымды үрдіс. Дегенмен мұны мемлекеттік деңгейде қарайтындай заңдық тұрғыда қалыптасқан дүниеміз әлі жоқ. Түбі осыған біздің біржола келетініміз анық. Қазір тегіне «-ов», «-ев»-ті жалғап құжат ала беруге де болады. Бұл – әркімнің өз ықтиярындағы шаруа. Жолдастарымның немерелерінің тегі әлі күнге баяғыша толтырылған. Сондықтан жүрген жерімде текті қазақшалау жағын насихаттап жүремін.
– Жалпы, үрдіс бар екені анық қой. Дегенмен текті қайта рәсімдеу үшін көпшілік жұрт қағазбастылықтан қашатыны белгілі. Бірнеше құжат жиып, қағаз толтырып, одан қалса тұлғаның атына берілген диплом, атақ секілді құжаттарды ауыстыру тағы бар. Осы жағы сізді де біраз әуре-сарсаңға салған шығар?
– Тек мәселесін насихаттап жүріп мен де осындай әңгімелерді жиі естідім. Ниеттенбеген адамға сылтау да, себеп те жетіп-артылады. Ең ақыры «уақыт жоқ» дегенге салатындар бар. Ендеше, бар мәселе – ынтада. Өз басым барлық құжатымды заңды түрде рәсімдеп, төлқұжатым мен шетелге шығатын құжатымды ғана ауыстырдым. Соншалықты уақытым кетті, қалтамнан шығындандым, шаршатты деп айта алмаймын. Ғылым докторы атағым бар. Осы секілді менің атыма жазылған атақтарымның барлығы үшін анықтама қағаздарын берді. Шындығында, осы мәселелер айтарлықтай көп уақыт алмайды. Тек адамда ынта мен жігер болса болғаны. Бұл орайда текті түзетіп жазуды азаматтық ұстаным мен ұлттық сезім арқылы сезіне білу керек дегенді айтар едім.
– Парламенттегі қызметіңізге келсек. Өткен жолы Байқоңырдағы жағдайға қатысты сауал жолдап, Үкімет тиісті шешім қабылдаса дегенді алға тарттыңыздар. Жалпы, Ресей жалға алған Байқоңырдың қазіргі ахуалы ең өзекті мәселенің бірі болып отыр. Зымыран ұшқан сайын Қызылорда өңірінің тұрғындары зардап шегумен келеді. Бұған қатысты ел Үкіметі жалға алушы тарапқа өз талабын неліктен орындата алмай отыр?
– Байқоңыр қаласы – ерекше мәртебеге ие қала. Өйткені бұл екі мемлекеттің арасында келісімшартқа байланысты ғарыш айлағы Ресейге ұзақ мерзімге жалға берілген. Осы үшін жылына Қазақстанға 115 млн доллар көлемінде қаржылай және әскери техникамен көмек береді. Менің байқауымша, осы тұста өте қызық парадокс қалыптасқан. Байқоңырдың әлеуметтік нысандары ретінде мектеп, балабақша, ауруханаларды Қазақстан салып береді. Оны жалға Ресей қабылдап алып, ары қарай ұстап тұруды өз міндетіне алады. Алайда осы арада да кедергі бола беретін проблемалар жетерлік. Мәселен, Қызылорда облысы әкімінің орынбасары болып жүргенімде біз екі-үш әлеуметтік нысанды облыс бюджетінен салып берген едік. Алайда жеме-жемге келгенде сол нысандарды Ресей жағы қабылдамай қойды. Неге? Қазақстандық талап бойынша нысанның барлығы өз орнымен, ешқандай мінсіз салынған. Алайда ресейлік стандарттар бойынша нысандар құрылыс талабына сәйкес келмейді деген сылтау шықты. Екіншіден, Байқоңыр қаласында оқытылатын мектеп бағдарламасы бұған дейін ресейлік болып, енді ғана қазақстандық стандартқа көшіріліп жатыр. Бұл – Білім және ғылым министрлігінің кемшілігі. Бұған дейін онда оқитын оқушылар «Біздің Президент – Н.Назарбаев пен В.Путин» деп қатар айтып жүрді.
– Әлеуметтік алшақтықтар да баршылық қой?
– Ол да бар. Байқоңыр ғарыш айлағында әскери зымырандардың ұшыруына байланысты жұмыс істеп жатқан ресейліктердің айлығы қазақстандықтармен салыстырғанда өте жоғары. Сонымен қоса ресейліктерге берілетін әлеуметтік пакеттері тағы бар. Ондайды ерекше аймақта жұмыс жасайтын қазақстандықтар өмір бойы алып көрмеген. Жалпы, Байқоңырдың айналасында Ақай деген елді мекен пайда болып, Төретам бірнеше есеге дейін ұлғайды. Бұрынғы шағын стансыда бүгінде 13 мыңға жуық халық тұрады. Бұл солтүстік облыстардағы бір ауданның халқына парапар. Түптеп келгенде, олардың барлығы – Байқоңырға жұмыс істеуге келгендер. Себебі Төретам мен Ақайдағы тұрғындардың өз алдына күнкөріс көзі жоқ. Себебі мал баға алмайды. Айналасындағы жерлердің барлығы Ресейге жалға берілген, аттап шыға алмайды. Екіншіден, жаңағы елді мекенде жұмыс көзі мүлдем жоқ, қазақстандықтар үшін әлеуметтік нысандар: мектептер мен балабақша, ауруханалар ғана жұмыс көзі болып табылады. Соңғы уақыттары шағын кәсіпкерлік енді-енді серпіліп жатыр. Дегенмен Байқоңырға келіп жұмыс істейтіндердің қалаға кіріп-шығуы, бекеттен рұқсат алуы бар – осының барлығы Қазақстан азаматтарына кедергісін тигізіп отыр. Сосын Ресей мен Қазақстанның заңы бөлек болғандықтан, жергілікті тұрғындар жалға алушы елдің тәртіп сақшыларына, әкімшілігіне барынша өкпелі. Іргелес жатқан Төретамдағы ауызсу, жұмыссыздық – барлығы 20 жылда одан сайын қордаланып кетті. Осы жағын біздің Үкімет естен шығармауы керек.
– Шілдеде құлаған протонның салдарынан ауаға кең көлемде тараған гептил аймаққа өз кесапатын тигізіп отырғаны белгілі. Гептилдің залалы көп бола тұра, жалға алушы ел неліктен зымыранды осы отынмен ұшырып отыр?
– Соңғы жылдары Ресей Байқоңырдан зымырандарды тек гептилмен ұшыратын болды. Бұл – көз жұмып отыратын жайт емес. Гептил – қоршаған ортаға залалы зор, өте улы отын. Бұл туралы Ресей ғалымдарымен сөйлескенде гептилмен тек Кеңес үкіметі кезіндегі атом бомбаларын таситын СС-20 деген зымырандардың ғана ұшырылатынын білдік. Оның өзінде әскери мақсатта қолданылған екен. Кезінде Горбачев билік басына келген тұста Варшава келісіміне қол қойып, әскери мақсатта ұшырылатын зымыранға біраз шектеу салынған еді. Нәтижесінде, аса қауіпті СС-20 зымырандары қоймаға қамалған еді. Енді арада біраз уақыт өткенде мұны қайта пайдаланудың қажеттілігі туып, сондықтан Ресей осындай қадамға барды. Көкке гептилмен ұшатын бұл зымыранның 97 пайызын өзінің салмағы мен отыны құрайды. Қалған үш пайызы ғана орбитаға жеткізілетін техника болып табылады. Осының өзінен-ақ гептилден бір Байқоңыр ғана емес, тұтас қазақ даласы зиян көріп отырғанын білсек етті. Оның ішінде соңғы 20 жылдың көлемінде гептил отынымен қанша мәрте зымыран ұшырылды. Ұшуымен қоймай, протондар Қарағанды облысының Қарқаралы, Ұлытау аудандарына құлады.
Зымыран гептилмен ұшатындықтан, көкке 1 мың тоннаға жуық ауыр салмақпен көтеріледі. Сосын орбитаға жеткенше жерге көп мөлшерде гептил қалдықтары түседі. Кейбір мәліметтер бойынша, 10 жыл көлемінде Қазақстан аумағына 2,5 мың тонна гептил төгілген. Бір миллиграмм гептилдің өзі үлкен аумақты улайтынын ескерсек, әлгінің залалын көз алдыға елестетудің өзі қорқынышты. Мамандардың пікірі бойынша, ең бірінші, гептил жерге сіңіп, шөп, ауа арқылы адамның ағзасына әсер етеді. Ең бірінші бауырды құртады, қатерлі ісік ауруының пайда болуы да – осыдан. Соңғы жылдарда Қызылорда облысында ақыл-есінде кемістігі бар, мүмкіндігі шектеулі жандар көбейіп келеді. Соңғы 15 жылдың көлемінде шала туылған шараналар күрт көбейіп кеткен. Бала туу жасындағы әйелдердің 70 пайызы анемиямен ауырады. Байқоңыр, Қазалыда мұндайлар өте көп. Қаны аз ана дүниеге сау ұрпақ әкелмейді. Қарағанды облысының Қарқаралы, Ұлытау аудандарына зымыран құлағаннан кейін тұрғындарды тексергенде адамдардың қан қысымынан басқа да аурулардың көбейіп кеткені дәлелденді. Соңғы 20 жылдың ішіндегі апаттардың ең зоры өткен шілдеде орын алғаны да рас. Сондағы апатта 600 тонна гептилдің басым бөлігі ауаға тарап кетті. Ал гептилдің бәрі апат кезінде жанып кетті дегенге кім сенеді?! Бұл – бір мәселе. Екінші жағынан, Қазақстандағы мүдделі органдардың құзырсыздығы. Мысалы, жазда Испанияда пойыз апатқа ұшырғанда үкімет басшысы сол жерден табылды. Ресейдің өзінде қай аумақта төтенше жағдай орын алса, жауапты шенеуніктер сол төңіректен табылады. Ал бізде ше? Апат орын алысымен министр сол тұстан табылуы шарт еді. Олай болған жоқ. Неге? Сұрақ көп. Үкіметтік комиссия құрылып, ол топ міндеттерін белгілеп, сосын әне-міне деп кірісіп болғанша бір ай уақыт өтті. Ендеше, бүгінгі атқарушы биліктің Байқоңырдағы апат жағдайына қандай көзқараспен қарап отырғанын осыдан кейін-ақ білуге болады. «Залалсыздандырып жатырмыз» деп кабинетте мәлімдеме жасағаннан гөрі құзырлы орган басшылары халықпен жүзбе-жүз кездесуі, оқиға орнында әңгімелесіп, сұхбаттасып, түсіндіру жұмыстарын жүргізуі керек еді. Мәселенің бұлайша орын алғаны өте өкінішті.
– Апаттан кейін шыққан оң қорытынды бар ма?
– Төретам, Ақай секілді елді мекендердегі халықтың басым бөлігі әлі де алаңдаулы. Залалсыздандырып, адам аттап баспайтындай қоршауға алынғанымен, жұрттың гептилден үрейі ұшып отыр. «Денсаулыққа қатысты өтемақы неге алмаймыз? Зымыран елді мекенге құлағанда не болатын еді? Мемлекет неге осыны қарастырмайды?» деген мәселелерді жұртшылық алға тартады. Бұл дұрыс емес пе?
Екіншіден, Ресейдің Байқоңыр ғарыш айлағынан зымырандарды гептилмен ұшырмау туралы мәселесі баяғы ашық күйінде қалды. Бұл мәселе осы күйінде қала берсе, проблема әлі де күрделене түседі. Сондықтан еліміздің осы жағынан келгенде біржақты әрі нақты бағыттағы ұстанымы болуы керек. Байқоңыр Қазақстанға да, Ресейге де керек. Өйткені ғарышты игеруде Байқоңырдан асқан тиімді айлақ жоқ. Алайда онда тұрып жатқан халықтың денсаулығы ғарышпен салыстырғанда әлдеқайда жоғары тұруы керек. Яғни аймақтың экологиясы ғарыштық мәселелерден бірінші кезекте тұруы тиіс.
Осы тұрғыдан алғанда, Ресейге гептилмен ұшыратын зымырандарды шектеуге қатысты міндеттеме жүктелгені дұрыс болатын еді. Өкінішке қарай, ондай мәселенің ауылы әлі алыста секілді. Қазақстан мен Ресейде гептилдің таралуын, оның залалын зерттеу ойдағыдай іске аспай отыр. Қай жерге көп төгіліп сіңіп кетті? Қай жерді залалсыздандыруға болады? Қазақстанда осыны зерттейтін зертхана да, арнайы мамандар да жоқ. Қазақстан тарапы осылай өз дегеніне көндіре алмай жатқанда, бұған бүгілетін Ресейді де көріп отырған жоқпыз. Ресей «гептилден зардап шегіп, сырқаттанған адамдардың дертін дәлелдеңіздер, біз соған орай өтемақы төлейік» дегенді алға тартып отыр. Мұның өзі де – парадокс. Гептилдің аса улы екенін Ресей мойындайды, бірақ мойындай келе, оның залалын көтергісі келмейді. Сосын екі ел арасында жасалған келісімшартта өтемақы төлеу туралы мүлдем жазылмаған. Қазақстанның санитарлық-эпидемиологиялық комитетінің төрағасы аймаққа барғанда «барлығы дұрыс, ойдағыдай» деп кері қайтты. Менің ойымша, бұл жерде «жайылып жастық» болудың жөні жоқ еді. Жергілікті халықтың мүддесі, денсаулығы бірінші кезекте тұруы керек еді. Егер сол зымыран Ресейге құласа қалай болар еді? Болмаса гептил Еуропаның бір мемлекетінің шағын бөлігіне төгілсінші, соңы не болуы мүмкін еді?! Халықаралық деңгейдегі мәселе көтерілетін еді. Ал біз болсақ, 600 тонна гептил төгілгенде де үнсіз отыра беретіндейміз. Үшіншіден, азаматтарымызды сақтандыру мәселесін қарастыру қажет. Қауіпті жағдайда отырған азаматтардың өмірі сақтандырулы болуы тиіс. Егер зымыран ауыл ортасына құласа не болады? Мыңдаған адамнан айырылар ма едік?! Сондықтан Байқоңырдан ұзамай құлағанына шүкіршілік етіп қана отырмыз. Алайда шүкіршілік етіп отыра беру деген болмайды. Қазақстан тарапынан сақтандыру қолға алынып және оның қаржысын міндетті түрде Ресей төлеуі керек. Өйткені жалға алушы ел апат жағдайында кінәлі болып саналады. Төртіншіден, зертхана мәселесі бар. Қызылорда мен Қарағанды облысында мамандар арнайы зерттеумен айналысып, мониторинг жүргізіп отыратындай болуы керек. Қазақстанда қанша айтылғанымен, осы жағы дұрыс жүргізілмей келеді. Мысалы, сол ресейлік тараптың өзіне ғана гептилдің жергілікті халыққа тигізіп жатқан әсерін дәлелдеу үшін мониторинг жасай алған жоқпыз. Зымыран ұша салысымен Қызылордада кемінде төрт-бес күн бойы ауа райы бұзылып, қатты жел тұрады. Ол жел Қызылордадан асып, Шиелі, Жаңақорғанға дейін жетсе, солтүстік жағы Аралдан әрі асып, Ырғызға дейін барады. Көктем айларында шөпті желмен кептіріп жібереді. Соңғы он жылда дәл осындай мәселелер қалыпты құбылысқа айналды. Жаз бен күз айларындағы аптап ыстық кеңезені кептіреді. Бұрын ең ыстық нүкте Жетісай, Түркістан қалалары болатын. Бүгінде Қызылорда облысында ыстық 50-52 градусқа дейін жетіп отыр. Өйткені зымыранның әсерінен аспанымыз шұрқ тесікке айналды, күн сәулесі ауа қабатының тесігінен ыстықты төгіп тұратын болды. Осының өзі адам ағзасына тікелей қатты әсер етеді. 10-15 жыл көлемінде қан тамырлары аурулары, инфаркт алу ауа райының өзгеруіне орай тым жиілеп кетіп отыр. Аралдың құрғауы бір бөлек, зымыранның жаз айларында ұшырылуы кері әсерін тигізуде.
Қызылорда бұрын климаты қолайлы облыс болып саналатын. Қазір түбегейлі өзгерді. Бұл адамнан бөлек өсімдіктер мен жан-жануарларға кері әсерін тигізді. Жергілікті ғалымдар да мұны растайды. Облыстың жеті ауданы мен Ақтөбе облысының екі-үш ауданына апат аймағы мәртебесін берумен қатар, оған Байқоңырдың қосылуы – өте қиын жағдай. 2006 жылы Қармақшы ауданына жақын маңға зымыран құлап, апат орын алды. Қазір осы ауылдың халқының жартысы көшіп кетті. Кезінде малды ауыл саналып, жайқалып отырған елді мекеннің осылай тоз-тозы шыққаны қиын, әрине.
Ендігі көтеріліп жатқан мәселе – Байқоңырды туризмнің орталығына айналдыру. Бұл – Қазақстанның жұмысы. Үлкен туризмнің ордасына айналса, Байқоңырда инфрақұрылым жақсарар еді. Сервистік орталықтар салу мен қонақүйлер құрылысын мемлекетіміз атқаруы қажет. Ресей бізге 115 млн доллар беріп отырғанымен, ғарышқа туристік сапар ретінде бір адамды ұшыру бағасының өзі 40 млн долларды құрайды. Сондықтан жалға алу ақысы бұл жерде екі ел үшін де тиімді болуы тиіс. Бір сөзбен айтқанда, Қазақстанға бұл сомадан экономикалық тиімділігін көріп отырған жоқпын. Экологиялық жағынан мүлдем тиімсіз. Ең ақыр аяғы Байқоңырдағы азаматтар ғарыштың рақатын көріп отыр ма? Осыны ойласақ екен.
– Байқоңырды мерзімінен бұрын ерте қайтаратыны туралы әңгіме қоғамда жиі айтылады. Бұл әзір болуы мүмкін жағдай ма?
– Ресей өз елінде ғарыш айлағын салып жатыр. Соған қатысты мұндай әңгімелер айтылады. Бірақ Байқоңырды қайтарған уақытта оны кімдер игереді? Бар кілтипан осында тұр. Сол уақытта біздің мамандар осы орталықты ұстап қалуы керек. «Қазғарыш» орталығы бар болғанымен, өкінішке қарай, біз олардың мардымды жұмысын көріп отырған жоқпыз. Осы уақытқа дейін даярланған мамандарымыз қайда? Бізде ертең жұмыс істейтін мамандар қалуы керек. Қаңырап бос қалғаннан кейін Байқоңыр айлағы талан-таражға түсуі әбден мүмкін. Ал өздеріне тиімді болып отырғандықтан Ресей де оңайлықпен бере салмасы анық.
Оқшау ой
Тәуелсіз мемлекет ретінде Қазақстанның ішкі және сыртқы саясаты қалыптасты. Әлем бізді мемлекет ретінде мойындады. Бірақ мемлекет ретінде ең басты мәселе – тіл. Біз қанша жерден тілдің деңгейін көтергенімізбен, оның аясы кеңеюдің орнына тұралап қалды. Басқасын былай қойғанда, даму жағынан Қазақстаннан кейін қалып келе жатқан елдерде тілге деген құрмет жоғары. Әзірбайжан, Түрікменстан, Тәжікстанда тіл мәселесі мемлекеттік, ұлттық деңгейде мән берілген. Қазақстан көпұлтты, көпэтносты ел дейміз. Бірақ біздегі саяси элита қазақ тілін қабылдай алмай келе жатқаны өкінішті. Өйткені мемлекеттің атын иемденген халықтың тілі, өкінішке қарай, өз дәрежесінде қолданылмай келе жатыр. Айталық, Әзірбайжанда 11 телеарна бар. Барлығы тұтас мемлекеттік тілінде сөйлейді. Орысша телеарна таба алмайсыз. Тек шектеулі уақытта ғана орысша хабар береді. Бізде ше? Қазақ жерінде тұрып, халықтың 70 пайызы қазақ халқы бола тұра, телеарналарымыз 50 пайыз қазақ тілін қамти алмай жатыр. Осындайда экономикалық жағынан тәуелсіз болғанымызбен, рухани, тіл жағынан тәуелсіз емеспіз-ау деген ой қылаң береді...