Балалар денсаулығы тек ата-ана үшін ғана емес, мемлекет үшін де маңызды екенін ұғынуымыз қажет
Аманкелді ТЫНЫБЕКОВ, медицина ғылымының докторы, профессор:
– Аманкелді Садықұлы, сіздің кезінде ҚР Денсаулық сақтау министрлігінде бас педиатр, ал қазір балалар жұқпалы аурулар кафедрасының профессоры болып жұмыс істейтініңізді білеміз. Қазіргі таңда сәбилер өлімі Қазақстандағы ең өзекті проблемалардың біріне айналып бара жатқан сияқты. Елімізде балалар өлімінің азаймай отыруының басты себебі неде деп ойлайсыз?
– Сіз әңгімені педиатрия саласындағы өте ауқымды әрі маңызды мәселеден бастап отырсыз. Сол кезде де, қазір де сәбилер өлімі Денсаулық сақтау министрлігінің күн тәртібінен түсіп көрген емес. Соған байланысты бұл көрсеткіш халықтың денсаулығын жақсартуға арналған «Саламатты Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасында да өз орнын алған. Шынымды айтсам, біздің елдің балаларының, әсіресе қазақ балаларының, денсаулығы сын көтермейді. Оған басты кінәлі – балалардың ата-анасы десем, артық айтпаған болар едім. Біз баланы жақсы көреміз, бірақ оның дұрыс қалыптасып өсуіне аса көңіл бөлмейміз. Бала күш-қуатының дұрыс дамып, жетілуі және әртүрлі дерттерге төтеп беруі үшін анасы басты үш жағдайды ескеруі тиіс: емшек сүтімен қоректендіру, мезгілімен далаға шығарып, таза ауада серуендету және тәулігіне бір мезгіл суға түсіру. Анасы осы кеңестерді мүлтіксіз орындаса, мен баланың дұрыс өсетініне кепілдік бере алар едім. Өкінішке қарай, ешқандай қаражатты қажет етпейтін осы жағдайларды жасауға біздің қазақтың ата-аналарының құлқы жоқ немесе соған мән бермей, немқұрайды қарайды.
– Сонда балалардың шетінеуінің нақты себептері қандай?
– Сәбилер өлімі, оның ішінде бір жасқа дейінгі балалар өлімі еліміздің денсаулық сақтау саласының өте маңызды көрсеткіші ретінде халық денсаулығы мен оған көрсетілетін медициналық көмектің сапасын сипаттайтын 12 индикаторлық жүйенің қатарына еніп, ол бізге ұлт денсаулығының жағдайын бағалауға және болжауға көмектеседі. Қазіргі таңда Қазақстанда бір жасқа дейінгі балалар өлімі бірнеше себепке байланысты өте өзекті мәселеге айналуда. Еліміздің жер көлемінің үлкендігіне қарамастан, онда тұратын халық санының аздығын ескерсек, еліміздің келешегіне әрбір жүктілік пен дүниеге келетін барлық баланың өмірін алып қалу біз үшін өте маңызды. Ал өтпелі кезең балаларды өмірге алып келетін жастағы аналардың денсаулығына қатты әсерін тигізеді. Бүгінгі күні еліміздегі жүктіліктің әрі кеткенде 20-25%-ының ғана физиологиялық жағдайда өтуі нәрестелер өмірінің сапасына әсер етпей қоймайды. Яғни олардың келешегі осы жағдайға тікелей байланысты. Емшек жасындағы балалар көпшілік жағдайда айналасындағы ортаның қолайсыз әсерлеріне қорғансыз келеді. Сол себепті олардың өміріне қоғам мен отбасының әлеуметтік жағдайы қатты әсер етеді. Әсіресе ХХ ғасырдың соңғы 10 жылындағы әлеуметтік-экономикалық жағдайлар бір жасқа дейінгі балалардың өміріне қатты зиянын тигізді. Ал соңғы жылдары елімізде енгізілген халықаралық тірі және өлі туылудың көрсеткіштері ана мен бала өмірін сақтауда жаңа жағдай қалыптастырып, басты назар нәрестелерді аман алып қалуға аударылуда. Әрине, бұл бағдарлама көп қаражатты қажет етеді. Мемлекеттің мемлекет ретінде дұрыс дамып келе жатқандығын балаларға байланысты көрсететін екі көрсеткіш бар. Оның біріншісі бір жасқа дейінгі сәбилер өлімі болса, екіншісі – бір мен бес жас аралығындағы балалар өлімі. Бір жасқа дейінгі балалар өлімінің құрылымына келетін болсақ, оларға: перинаталды кезеңде пайда болатын жағдайлар, тыныс жолдарының қабынуы, оның ішінде пневмония мен туа пайда болатын ақаулар кіреді. Ал балалар өлімінің құрылымына қарайтын болсақ, оларға: тыныс жолдарының қабынуы, оның ішінде пневмония, жарақаттар мен күйік және жедел ішек инфекциялары жатады. Қарап отырсаңыз, жоғарыдағы айтылғандардың көпшілігін болдырмауға болады. Ол, біріншіден, балалардың ата-анасына тікелей қатысты болса, екіншіден, дәрігерлерге байланысты.
– Ата-аналарға байланысты ойыңызды айттыңыз, енді дәрігерлерге қатысты не айта аласыз?
– Мысалы, бір жасқа дейінгі балалар өлімін алайық. Егер де гинеколог туу жасындағы әйелдерді диспансерлік бақылауға алып, оны уақытында тексеріп, жыныс жолдарының кейбір қабынулары болса, оны сауықтырумен айналысса, онда біз перинаталды кезеңде пайда болатын жағдайлардан нәрестелердің шетінеуін азайта алар едік. Ал ата-аналар мен учаскелік педиатрлардың арасында тығыз қарым-қатынас болса, онда дәрі-дәрмектің жеткілікті заманында тыныс жолдарының қабынуы, оның ішінде пневмониядан шетінеуді әбден төмендетуге болар еді. Туа пайда болатын ақауларды да азайтуға болады, ол үшін гинекологтер өз деңгейінде қарқынды жұмыс жасап, жүкті әйелдерді уақытында генетикалық және ультрадыбыстық тексерулерден өткізуі қажет. Сайып келгенде, бір жасқа дейінгі балалардың шетінеу көрсеткішін төмендету, негізінен, әйелдер кеңесінде істейтін гинекологтердің жұмысына тікелей байланысты екендігі байқалады. Ал нәресте туа біткен ақаулармен туылса, не істеу керек? Әрине, ол үшін облыстық денсаулық сақтау департаменттері өз деңгейінде жақсы жабдықталған нәрестелер хирургиясы мен жансақтау және белсенді емдеу бөлімшелерін ұйымдастырып, оның жұмысын жандандыруы керек. Балалар өліміне келетін болсақ, жоғарыда атап өткендей, оған көпшілік жағдайда ата-аналар кінәлі болғанымен, дәрігерлердің жауапкершілігін де жоққа шығаруға болмайды. Әсіресе учаскелік дәрігерлер өзінің қарамағындағы балалардың ата-аналарымен тығыз қарым-қатынаста жұмыс жасауы қажет. Сонымен қатар учаскелік дәрігерлер өздерінің білім деңгейін әрқашанда көтеріп отыруы тиіс. Бірақ бұл мәселенің төңірегінде әлі де болса шешімін таппаған жағдайлар жеткілікті.
– Сіздің сөзіңізге қарағанда, сәбилер өлімінің көрсеткіші ата-ана мен дәрігерден бөлек, көбіне экономикалық жағдайларға тәуелді сияқты.
– Дұрыс айтасыз. Біздің зерттеуімізше, сәбилер өлімінің көпшілік жағдайда медициналық-әлеуметтік жағдайларға тікелей байланыстылығы, оның ішінде кем дегенде 70%-ы медицинаға тәуелді екендігі байқалады. 1991 жылы Кеңес өкіметі ыдырап, Қазақстан Тәуелсіздік алған жылдары еліміз әлеуметтік және экономикалық күйзеліске ұшырап, демографиялық хал-ахуал күрт төмендеп кетті. Соның нәтижесінде халықтың жалпы өлімі ұлғайып, бала туу азайды. Қазақстан Тәуелсіздік алғаннан кейінгі дағдарыс жылдары мен ХХІ ғасырдың алғашқы жылдарындағы экономикалық тұрақтылық кезіндегі сәбилер өлімі мәселесін үш кезеңге бөліп қарауға болады. I кезең – экономикалық дағдарыс жылдарындағы сәбилер өлімі, яғни 1991–2000 жылдардың аралығы. II кезең – экономикалық өрлеу жылдарындағы сәбилер өлімі, яғни 2001–2007 жылдар. III кезең – әлемдік экономикалық дағдарыс жылдарындағы сәбилер өлімі, 2008–2012 жылдар. Экономикалық дағдарыс жылдарында, нақтырақ айтқанда, 1991 мен 2000 жылға дейінгі аралықта тірі туған 1000 балаға шаққандағы сәбилер өлімі әсіресе 1991-1995 жылдары тым жоғары деңгейде болып, содан кейінгі, 1996–2000 жылдарда біртіндеп төмендей бастады. Әрине, бұған Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының 1993 жылдан бастап елімізге енгізе бастаған бағдарламалары, атап айтқанда, жедел респираторлы және жедел ішек инфекцияларына қарсы күрес, ана сүтін қорғау, қолдау және мадақтау тағы да басқалары экономикалық жағдайымыздың біртіндеп көтерілуіне байланысты денсаулық сақтау саласының жақсаруына өз әсерін тигізді. Енді экономикалық өрлеу жылдарына, яғни ХХІ ғасырдың экономикалық табысты алғашқы жеті жылындағы тірі туған 1000 балаға шаққандағы сәбилер өліміне келетін болсақ, бұл көрсеткіш біраз төмендеді. Осы ғасырдың алғашқы жеті жылындағы сәбилер өлімінің күрт төмендеуін, негізінен, елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың жақсарып, тұрақтануымен және медициналық саланың көтерілуімен байланыстыруға болады. Әлемдік экономикалық дағдарыс жылдары, әсіресе 2008 жылы тірі туған 1000 балаға шаққандағы сәбилер өлімі күрт көтеріліп, содан кейінгі жылдары біртіндеп төмендей бастады. Соңғы бес жылда сәбилер өлімі көрсеткішінің көтеріліп, сосын төмендеп, тұрақтануына, бір жағынан, әлемдік дағдарыс әсер етсе, екінші жағынан, осы жылдары денсаулық сақтау саласы бойынша қабылданған мемлекеттік бағдарламалар, оның ішінде медициналық ұжымдардың материалдық-техникалық жағдайларының жақсаруы өз әсерін тигізбей қоймады.
– Сонда сәбилердің өлімін азайтуға елімізде әртүрлі шаралар өткізіліп, мемлекеттік бағдарламалардың енгізілуі көп септігін тигізіп жатқан сияқты. Десек те, экономикасы дамыған елдерді былай қойғанда, көршілес Ресей, Беларусь елдеріне және Украинаға қарағанда біздің еліміздегі сәбилер өлімінің көрсеткіші әлі де жоғары деңгейде ғой?
– Шынын айту керек, сәбилер өлімінің көрсеткіші соңғы жылдары біртіндеп азайғанымен, өкінішке қарай, әзірге экономикасы дамыған елдер түгіл, өзіңіз айтып отырған үш славян мемлекетіне қарағанда жоғары. Соған байланысты бүгінгі күні біздің елімізде сәбилер өлімін азайту өте өзекті мәселеге айналып отыр.
– Елімізде сәбилер өлімін төмендетудің қандай жолдары бар?
– Менің ойымша, оны төмендету жолдарын үш деңгейге бөліп қарау керек сияқты. Олардың қатарына: мемлекеттік деңгей, денсаулық сақтау саласы мен отбасылық деңгейді кіргізуге болады. Мемлекеттік деңгейдегі сәбилер өлімін азайтудың жолдарына: ана мен бала денсаулығын қорғауға арналған нормативтік-құқықтық және заңдылық актілерін заман талабына сай жетілдіріп, қабылдау жатады. Жағдайы төмен отбасылардың тұрмысын жақсартуға мемлекет жағынан әлеуметтік тұрғыдағы саясатты күшейту, оларға бөлінетін жалпы қаржының 35-40%-ын ана мен бала денсаулығын қорғауға жұмсау керек. Ал денсаулық сақтау саласы деңгейінде сәбилер өлімін азайтудың жолдарына: профилактикалық бағыттағы медициналық ұжымдардың санын көбейтуді, жедел жәрдем мен реанимациялық көмек жүйесін жетілдіріп, оның тигізетін әсерін жақсартуды, берілген қаражатты бөлу барысында ана мен бала денсаулығына басымдылық беруді, қолжетімді және кепілдікті медициналық ақысыз көмекпен бірінші кезекте аналар мен балаларды қамтамасыз етуді атап өткім келеді. Үшінші деңгей – отбасылық деңгейде сәбилер өлімін азайтудың жолдарына: бала күтіміне байланысты ата-аналар атқаруға тиісті міндеттерді оқыту бағдарламаларын жасап, оны күнделікті тұрмысқа енгізу, отбасының бала денсаулығын сақтап, жақсартуға деген әдеттерін қалыптастыру, отбасының медицинаға деген көзқарасының белсенділігін арттыру мен өмір сүрудің салауаттылық және әлеуметтік жағдайларын қалыптастыруды айтуға болады.
– Қазіргі кезде елімізде дәрі-дәрмек те, медициналық құрал-жабдық та баршылық. Соған қарамастан бір жасқа дейінгі балалар болмашы дерттен өліп кетіп жатады. Соны азайтудың жолдары бар ма?
– Қазақстанда сәбилер өлімінің жалпы деңгейі әрқашанда ауырған балаларды өлмейтін жағдайлардан аман алып қалумен тікелей байланысты. Бүгінгі күні біз бір жасқа дейін шетінегендерге көрсетілетін көмек деңгейі мен оның себебін талдау барысында өлім көрсеткіштерін өзгертудің болжам ережелерін жасап, сапалы медициналық көмектің жаңа жолдарын ұсынуға мүмкіншілік аламыз. Оның ішіне жүктілікпен айналысатын ұжымдардың ұйымдастыру жұмыстарын жетілдіру мен перинаталдық кезеңді зерттеуге жаңа технологиялар енгізуді кіргізуге болады. Өлмейтін жағдайлардан аман алып қалу дегеніміз, ол сарапшылар анықтаған өлімнің кейбір себептерінен медициналық көмектің арқасында науқасты шетінетпеу. Ол денсаулық сақтау саласының жұмысына баға беретін басты көрсеткіш болып есептеледі. Елімізде, негізінен, мұндай себептердің қатарына: перинаталдық кезеңнің дерттері, тыныс жолдарының дерттері, жарақат пен улану, асқазан-ішек жолдары мен инфекциялық дерттер кіреді. Әрине, жоғарыдағы айтылған себептерден науқастың шетінеуін болдырмас үшін медицинаның әртүрлі саласында істейтін дәрігерлерге өз деңгейіне сәйкес көмек көрсетуіне тура келеді. Олардың қатарында дерттің пайда болу қаупінен сақтандыру бар. Бұл топқа көбінесе баланың өмір сүру үрдісі мен деңгейіне байланысты себептер мен дертті дер кезінде анықтап, ерте диагноз қою, қолжетімді медициналық көмек алуға жағдай туғызып, сапалы емдеу кіреді. Қазіргі таңда бір жасқа дейінгі балалардың өлім көрсеткішін азайту үшін сәбилерді өлмейтін жағдайлардан аман алып қалу екендігін ескерсек, онда бұл мәселеге байланысты педиатрия саласындағы ғылыми зерттеулер төмендегі бағыттарда жүргізілуі тиіс: өлмеуге тиіс себептердің нақты тізімін жасап, оның ішінде аймақтық ерекшеліктерді ескеру, өлмейтін жағдайлардан аман алып қалудың жолдарына баға беруді жетілдіру.
Жалпы, бір жасқа дейінгі балалардың өліміне қатысты еліміздегі деректемелерге зер салсақ, өткен жылы, яғни 2012 жылдың 11 айында елімізде бір жасқа дейінгі 4 810 нәресте өлімі тіркеліпті. Бұл жөнінде Қазақстан Республикасының 2012 жылғы демографиялық ахуалы сөз болған мәслихатта ҚР Статистика агенттігінің төрағасы Әлихан Смайылов мәлімдеген болатын. Нәресте өлімінің негізгі себебі перинаталдық кезеңде пайда болатын жағдайлар болып табылатынын мамандар сол кезде де қайталап баса айтты. Осы себептен 2012 жылдың сегіз айында – 2140, ал 11 айында 2772 сәби шетінеген. Бұл нәрестелер өлімі жалпы санының 58,7%-ын құрайды. Статистикалық мәліметтерге сүйенсек, 4810 баланың: туа біткен дерттен – 913, тыныс органдары ауруларынан – 342, жазатайым жағдайдан, уланудан және жарақаттан 204 нәресте көз жұмған.
– Әңгімеңізге көп рақмет.
Алашқа айтар датым...
Балалар денсаулығы тек ата-ана үшін ғана емес, мемлекет үшін де маңызды екенін ұғынуымыз қажет. Баланың денсаулығы дұрыс болу үшін ананың денсаулығы дұрыс болуы тиіс. Алайда бүгінгі таңдағы жағдай мәз емес, себебі Қазақстандағы туылған сәбилердің, әсіресе қазақ балалары мен аналарының денсаулықтары көңіл көншітпейді. Сондықтан дені сау ұрпақ өсіру үшін мемлекет аналарға жағдай жасап, ал дәрігерлер мен ата-аналар өздеріне жүктелген міндеттерді мүлтіксіз орындауы керек. Ананың денсаулығына салғырт қарауы тиісінше құрсақтағы сәбиіне әсер етеді, ал ананың аман-сау болуы – өз қолында. Егер болашақ ана уақытында медициналық тексерістен өтіп, дұрыс тамақтанып, күтінетін болса, өмірге, яғни еліне дені сау ұрпақты сыйлайды. Қазір медицинада болсын, өзге салада болсын не керектің бәрі бар. Бірақ сәби өлімінің көрсеткіштері осы жетістіктермен сәйкес келмей отыр. Мен Алладан тек бір ғана тілек тілер едім: қазағымның жерінде тек Құдайдан тілеген балалар ғана дүниеге келсе екен. Қазір ана мен баланың күтімін тек мемлекеттен берілетін әлеуметтік жәрдемақылармен байланыстырып қою жаман әдетке айналған. Әрине, әлеуметтік жағдайдың денсаулыққа тигізер септігі жоқ деп айтудан аулақпын, десек те, ананың денсаулығы мықты болуы үшін қыруар қаржының қажеті жоқ екені анық. Бір ғана мысал келтірейін, бір жұмыртқа әрі кеткенде 22-25 теңге тұрады. Ал бір жұмыртқада 100 грамм нәруыз бар, сүттен әзірленетін тағамдарда кальций бар дегендей... Бұл –бірен-саран мысал ғана, ар жағы айтпаса да белгілі. Капиталистік қоғамда өмір сүріп жатқан біздің денсаулығымыздың 50%-ы – өз қолымызда. Мемлекет мүгедек болып туылғандарға немесе жетім қалғандарға көмектессін, ал дені сау ұрпақты дүниеге әкелуді әрбір азамат өз парызы ретінде сезінсе деген тілегім бар.