Банктердің несие саясатын қайта қарайтын кез жетті
Бейсенбек Зиябеков, экономика ғылымының докторы, профессор:
– Бейсенбек аға, өткенде Ұлттық банктің төрағасы ауысқан кезде жұрт арасында түрлі алып-қашпа сөздер айтылды. «Марченконың кетуі тегін емес, енді Ұлттық банкте, жалпы, қаржы саласында өзгерістер болады» десті. Банк саласының маманы ретінде, осы жайында өзіңіздің пікіріңізді білгіміз келді. Сіздіңше, еліміздегі Бас банктің тізгінін қолға алған Қайрат Келімбетов мырза қаржы саласында қандай түйткілдерге көңіл аударғаны дұрыс?
– Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейінгі жиырма жылдан астам уақыт ішінде еліміздегі банк саласының түрлі кезеңді бастан өткергені белгілі. Енді, міне, Ұлттық банк төрағасының ауысуына байланысты ел-жұрт, шынымен де, бір өзгеріс бола ма деп күтіп отырған сияқты. Әрине, мемлекеттік қызметке адамдар келеді, кетеді. Бірақ ендігі кезде жаңа төраға қалыптасқан саясатты өзгертпесе де, банк саласы неліктен осындай жағдайға душар болды, неге қаржылық дағдарысқа ұшырады, одан қалай шығу керек деген сияқты сауалдарға жауап іздеуі керек деп ойлаймын. Осы банк саласындағы дағдарысқа Ұлттық банктің қандай қатысы бар, қай жерде қандай кемшілік жіберді? Қандай жетістікке жетті? Осыны ойлануы керек. Биыл төл теңгеміздің енгізілгеніне 20 жыл толады. Теңге бағамының да тұрақты, тұрақсыз кезеңдері болды.
Банк саласын экономикадан алшақ қоюға болмайды. Экономика қандай болса, банк саласы да сондай. Сондықтан Келімбетов мырзаның көңіл бөлетін тағы бір мәселесі – бұрыннан айтылып жүрген Ұлттық банктің Астанаға ауысуы. Ұлттық банкті Астанаға ауыстыру қажет пе? Меніңше, қажет. Бас қала болғандықтан емес. Әрине, оны да ескерген дұрыс. Экономиканы басқару үшін биліктің бәрі бір жерде болғаны тиімді. Біз Ұлттық банктің мақсаты – бағаның тұрақтануын қамтамасыз ету, инфляцияны құрықтау десек, бұл мәселені Ұлттық банк ешқашан да өз бетінше шеше алмайды. Себебі инфляцияға әсер ететін себептер тек ақшаға байланысты емес, сонымен бірге өндіріспен байланысты. Мұны шешу үшін Ұлттық банк үкіметпен бірлесіп жұмыс істеуі керек. Біз инфляцияны құрықтауда жеңіске жете алмай жүргеніміздің себебі осы ма деп ойлаймын. Ақша-несие саясаты – бүкіл әлемде үкіметпен бірге жүргізетін саясат. Бұл – Ұлттық банктің Астанаға ауысуына қатысты екінші тұжырымдамам. Жаңа төраға осыған көңіл бөлсе, құба-құп.
Кейбір мамандардың пікірінше, Ұлттық банкті Астанаға көшіруге болмайды. Себебі ол төлем жүйесімен айналысады. Оның бәрін көшіру мүмкін емес, орасан қаржы керек дейді. Меніңше, ол дұрыс түсінік емес. Қаражат керек, бірақ төлем жүйесін Астанаға көшірудің қажеті жоқ. Оны дербес бөліп алып, Алматыға да қалдырып кетуге болады. Ол мекеменің құрылтайшысы Ұлттық банк болса, осы жақта да жұмысын жүргізе береді.
– Сондай-ақ еліміздегі несие саясатына да бір тың леп керек сияқты...
– Иә, Ұлттық банк өзінің ақша-несие саясатын жылда халыққа жария етеді. Бізде ақша саясаты бар да, несие саясатының сапасы төмен. Осы несие саясатына көп көңіл бөлінуі керек. Ең алдымен, несиенің тиімді жұмсалуы, экономикамызға әкелетін пайдасы, халыққа істейтін қызметі сараланса деймін. Себебі бүгінде көп адамның несиесіз өмір сүруі мүмкін болмай қалды. Бұл халықтың тұрмыс деңгейінің жоғары болғандығынан емес, керісінше, тұрмысының төмендігін көрсетеді. Коммерциялық банктердің несие саясаты Ұлттық банктің қадағалауынан тыс қалмауы қажет. Әсіресе несиенің пайызында ешқандай жүген, реттеу жоқ. Тарихтан белгілі, Ресейде ХІХ ғасырдың аяғында бай адамдар қарапайым халыққа 20 пайызбен қарыз беріп, оны қайтаруға шамасы келмеген кезде жерін, үйін тартып алатын. «Ростовщичество» деген атауға ие болған осындай құбылыс ақырында әлеуметтік тұрақсыздыққа алып келді. Сондықтан бүгінгі комбанктердің несие саясатына көңіл бөлмесек, банк саласындағы ахуал экономикалық дамуды тежеуіне қоса, әлеуметтік тұрақсыздыққа әкеліп соғады. Жасыратыны жоқ, біздің мемлекетіміздің ең үлкен мақсаты – қауіпсіздік. Егемендігімізді сақтау және халықтың әл-ауқатын көтеріп, тұрмысын жақсарту. Осы екі мәселеге комбанктердің жұмысы сай келе ме әлде қайшы келе ме? Кейбір мәселеде комбанктердің тірлігі қайшылық әкелетіні рас. Біз банк саласын соңғы жылдары тек қана пайда табу көзі деп есептейтін болдық. Ол дұрыс емес. Банк саласы қоғам тұрақтылығына жағдай жасап, экономиканың тұрақтануына әсер етуі қажет. Ал біздің банктердің несие пайызы – 20, тіпті одан да жоғары. Комбанктер несие алатын жеке тұлғалардың тәуекелі жоғары деп сылтауратады. Кешіріңіз, бүкіл халықтың тәуекелі жоғары болуы мүмкін емес қой. Біздің мемлекетте осыны зерттейтін небір институттар бар. Олардың дерегінше, бір адамның тәуекелі жоғары, біреуінікі төмен. Несие бюросынан ақпарат алған кезде белгілі бір азамат несиесін дер кезінде қайтарған болса, неге оның тәуекелін жоғарылатасыңдар? Қазір жұрттың көбі несие тарихын құртып алмас үшін қарызын уақытында қайтаруға тырысады. Кім несиені жоғары пайызбен алады? Әу бастан қарызын қайтармайтынын білген адам алады.
– Қалай болғанда да, жұрт қазір несиесіз өмір сүре алмайтын болды. Банктер де осы тұтыну несиесі есебінен күн көріп отырған сияқты. Тым құрығанда соның пайызын азайтса болмай ма?
– Жақын арада пайыз төмендемейді. Себебі банк саласында уақытылы қайтарылмаған несие көлемі өте үлкен. Банктер түскен пайдасынан резерв жасап жатыр. Қайтарылмаған несиені жауып біткенше, пайыз төмендемейді. Басқаша айтсақ, қайтпаған несиені басқа адамның есебінен қайтарып жатыр деп түсіну керек.
Несие пайызын төмендету үшін қайтпай жатқан несие мәселесін шешуі қажет. Ол созылған сайын пайыздың төмендеуі мүмкін емес.
– Несие, қамытын кигендерді зар жылататын комиссия ше? Банктердің түрлі комиссия алуы дұрыс па?
– Иә, банктердің небір қызметке комиссия алатыны бар. Сіз несиені қолма-қол ақшамен алсаңыз, сізден комиссия алады. Бұл – банк саласында істейтін адамдардың білімінің төмендігі. Бүкіл әлемде және біздің елімізде нақты ақша мен айналмалы (безналичный) ақшаның арасында айырма болмауы керек. Сіз дүкеннен тауар сатып алғанда оны қалай орап берсе де, тауар бағасы өзгермейді ғой. Ал банктің тауары – ақша. Ақшаның қандай түрі болмасын бір бағада болуы керек. Оған комиссия алу – барып тұрған түсінбеушілік. Банк қызметкерлері өздерінің түк білмейтінін көрсетіп отыр. Қолма-қол ақша мен айналмалы ақшаның арасында ешқандай айырмашылық жоқ. Бұл – реттеудің жоқтығы, нағыз жүгенсіздіктің өзі. Комиссияны алып тастаса, несие пайызын 7-8 пайызға төмендетуге болар еді. Мұның өзі жетістік емес пе?!
– Әлемдік қаржы дағдарысының ызғары ең әуелі отандық банктерге тигені белгілі. Қазір біздің банктер дағдарыстан шықты деп айта аламыз ба?
– Қаржы дағдарысы басталғалы 6-7 жыл болып қалды. Әйтсе де күрделі өзгеріс жоқ. Банк саласындағы қаржы дағдарысына алып келген себептермен емес, салдарымен күресіп жатырмыз. Жаңа төраға осының себептерін біліп, неліктен ешқандай өзгерістің болмағанына көңіл бөлуі керек. Несие пайызының тым жоғары болуы, мемлекеттің жеке банктерге қаржысын жұмсап, арпалысуы – осының бәрі бәсекенің жоқтығынан. Ешқандай банкке мемлекет тарапынан жағдай жасамау керек, бәріне бірдей қарау керек. Сөз орайы келгенде айта кетейін, елімізде банк саласындағы бәсеке туралы заң қабылдайтын уақыт жетті.
Банк саласында бәсеке мен қадағалау дұрыс болған кезде тақырға отырған банктерді мемлекет қанатының астына алуға мәжбүр болмас еді. Ол банктер соншалық ірі болғандықтан, көмектесуге мәжбүр болды. Мемлекет сол үш банкке жәрдем бермесе, қаржы саласына үлкен соққы болар еді. Олар өз күшімен дамыды, іріленді деп айта алмаймын. Себебі олар – мемлекеттің қолдауымен іріленген банктер.
– Қалай ойлайсыз, бәлкім, банк жүйесін ырқына жібермей, мемлекет бақылауынан шығармаған дұрыс шығар?
– Біздің мемлекетте бірыңғай зейнетақы қорының, бірыңғай прессинг орталығының құрылуы амалсыздан істелінген дүние ме деймін. Бақылау кемшін болғандықтан, иелерінің жауапсыздығынан тығырыққа тірелді. Неге олар біріккенге дейін өз саласының кемшіліктерін сараламады. Өйткені олар мәңгі-бақи осылай жүре береміз деп ойлады. Шектен тыс қомағайлығы осындай жағдайға алып келді. Әйтпесе мемлекетке бірыңғай зейнетақы қоры да, бірыңғай прессинг орталығының да қажеті жоқ. Тіпті әлемдік тәжірибеде бұл Ұлттық банктің қызметіне жатпайды. Бірақ біздің банк саласында, қаржы саласында олар жыл сайын өз тарифін көбейтуді ғана білді. Халыққа берер пайдасы аз еді. Сондықтан Үкімет пен Ұлттық банк бірігу жөнінде ұсыныс жасауға мәжбүр болды. Банк жүйесінде де несие пайызы осы қарқынмен өсе берсе, бірыңғай банк жүйесіне қайта оралуымыз да ғажап емес. Себебі халық мұндай ауыртпалықты көтере алмайды. Банк жүйесі тұрақты табыс әкелсін десек, ол банкке де, клиентке де пайда әкелуі керек. Ал бізде ондай болмай кетті ғой. Талай ипотека алған азаматтар бұл өмірден кетіп қалды. Бұл – Қазақстанның қаржы саласында бұрын-соңды болмаған жағдай. Банктің басты қызметі – өзіне-өзі клиентті дайындап, гүл секілді күтіп-баптап өсіру. Бізде не істеп жатыр? Сондықтан жаңа төраға банк саласын нарықтың өзі реттеп алады деген түсініктен ары кете ме деп ойлаймын. Жаңа төрағаның, Ұлттық банктің басты міндеті – халыққа қызмет көрсету. Банк саласы тиімді жұмыс істеуі үшін өзіне де, халыққа да пайдалы болуы керек.
– Бізде банктердің экономиканы аз қаржыландыратыны – жауыр болған тақырып. Дегенмен осы жайындағы сіздің пікіріңізді білсек, артық болмас. Қаржы саласын өндіріске қалай бұруға болады?
– Иә, неліктен қаржы саласы экономикаға бұрылмай жатыр? Себебі олардың қойып отырған талабы біздің экономикаға сай келмейді. Екеуінің арасында қайшылық көп. Екі қайшылықты жақындатпай экономика мен банк саласы жұмылып жұмыс жүргізе алмайды. Қазіргі банк саласында шешілмей жатқан ең өзекті мәселе – өзіне дұрыс клиенттерді жинау. Біз мұнымен 20 жыл айналысқан жоқпыз. Бүгін бір мекемеге қол ұшын берсең, оған несие қажет болса, ертеңгі күні ол байыған соң қаржысын сенің банкіңе салады деген көзқарасты ұстану керек. Несиені оңды-солды таратпау үшін бізге, әрине, білікті, сауатты мамандар қажет. Қатып қалған нұсқауларды орындаумен шектелмей, ұзақ мерзімге ойлай білетін, бүкіл экономикада болып жатқан құбылыстарды зерттейтін мамандар қажет. Кеңес кезіндегі Госбанк әлемдегі ең мықты банктердің бірі еді. Неге десеңіз, онда кәсіби мамандар, үлкен ғалымдар жұмыс істеді. Барлық құбылысты зерттейтін беделді ғылыми-зерттеу институттары болатын. Ал бізде ондай жоқ. Есесіне, қаржы саласында омбудсмен, қаржыгерлер қауымдастығы сияқты құрылым көп. Олардың бәрі сол саладағы күрделі мәселелерді зерттеп, анықтап, ұсынысын айтуды жөн көрмейді. Жасыратыны жоқ, бізде кемшілікті айту, ұсыныс жасау деген мемлекетті, халықты һәм билікті сыйламау деген түсінік қалыптасқан. Керісінше, кемшілікті дер кезінде анықтап, оны жою азаматтық борышың емес пе?! Кез келген дертті басталып келе жатқанда емдесе, соғұрлым тез сауығып кетпей ме? Бұл да сол сияқты.
– Кеден одағының, Бірыңғай экономикалық кеңістіктің құрылуымен елімізге шетелдік банктер қаптайды деген қауіп те жоқ емес. Сырттан келген банктердің отандық нарықты жаулап алуына жол беруге бола ма?
– Шетелдік банктердің келуіне, жалпы, қарсы емеспін. Бірақ мұның шекарасын сақтау қажет. Олар нарыққа кіру үшін бастапқыда өз қызметінің бағасын төмендетіп, депозит пайызын көтереді. Сөйтіп, бүкіл клиентті жинап алып, біздің қаржы саласы жойылғаннан кейін бағасын көтеруі мүмкін. Иә, бәсеке көрігін қыздыру үшін шетелдік банктердің келгені дұрыс. Бірақ біз ұлттық қаржы саласын жоғалтып алмауымыз керек. Егемендікті алғаннан кейінгі ең үлкен мақсатымыз – еліміздің тұрақты дамуын қамтамасыз ету болса, ол үшін егемен қаржы саламыз болуы қажет.
Осы орайда айта кетейін, бүгінде банк саласында кездейсоқ адамдар көбейіп кетті. Банк саласын бес саусағындай білетін мамандар емес, тек қана пайда табу, команда принципімен жиналған азаматтар. Олардың мақсаты – халықтың жағдайын ойлау емес, Қазақстаннан пайда табу, шетелге кету. Осыған жол бермеуіміз керек.
– Соңғы кезде ірілі-ұсақты сауда және қызмет көрсету орындарында рos-терминал орнатуға қатысты пікірталас көп. Тіпті сол құралды орнатуға банктердің өзі дайын болмай отыр. Сіздің осы жөнінде пікіріңіз қандай?
– Мен мұны қаржы саласының күрделі мәселесі деп ойламаймын. Бірақ не нәрседе де асыра сілтеу, асығу болмау керек. Бұл – бірте-бірте, эволюциялық даму жолымен орнына келетін дүние. Сондықтан бұған асығыстық жасаудың қажеті жоқ сияқты. Біріншіден, біз оған дайын емеспіз. Екіншіден, халықтың бәрінде ондай мүмкіндік жоқ. Бәрі де халықтың бүгінгі өмір сүру деңгейіне сай болуы тиіс. Шетелден жақсы тәжірибе алған дұрыс. Бірақ оған даму деңгейіміз, халықтың менталитеті жетпей жатса, асығудың қажеті шамалы.
– Кейбір экономистер мамандандырылған банктер ашу керектігін айтып жүр. Мәселен, ауыл шаруашылығы банкін. Мұндай банктерді ашу қаншалықты тиімді болар еді?
– Ең әуелі мына мәселеге тоқтала кетейін. Қарап отырсақ, соңғы 10-15 жылда бірде-бір жаңа банк ашылған жоқ. Бізде банк туралы заң бар. Бірақ заңға сәйкес бірде-бір банк ашылмайды. Бұл әкімшілік тәсілмен тежеліп отыр ма деймін. Ол да бәсекеге кедергі. Экономика да өзінше бір өмір. Өмірден кетіп жатқан банктер де бар. Келіп жатқан банк жоқ. Біз өлуге жақындап қалған банктерді тірілтуге соншама күш саламыз. Осы мәселеге де көңіл бөлу керек. Шынында да, неге мемлекеттік мамандандырылған банктер ашылмайды? Жасыратыны жоқ, ауыл шаруашылығы банк саласынан айдалада қалып қойды. Оны бәрі біледі, бірақ оңтайлы шешім жоқтың қасы. Бүкіл әлемде ауыл шаруашылығы банкі жоқ мемлекет біз ғана. Себебі барлық саладағы қаржы мәселесін несиелік серіктестік сияқты майда мекемелер шешеді деп ойладық. Бірақ уақыт өтті. Инновациялық, инновациялық-индустриалдық қор сияқты институттардың барлығы тиімсіз жұмыс істеді. Сондықтан әр салада мамандандырылған мемлекеттік банк болуы керек. Оған жекеменшік бармай жатса, сол салаға бару мемлекеттің міндеті емес пе. Мемлекет бармаған салаға жекеменшік қалай барады. Мемлекетке тиімсіз дейді, онда жекеменшікке тіпті тиімсіз.
Ауыл шаруашылығында шешілмей тұрған бір мәселе – ауа райына байланысты сақтандыру. Бұл – біздің жеріміз. Жақсы ма, жаман ба, ата-бабадан қалған жеріміз. Құбылмалы ауа райын есепке алып, жұмыс істеуіміз керек. Егістікке байланысты сақтандыру міндетін жекеменшік сақтандыру компаниялары өз қызметіне алады деген дұрыс түсінік емес. Осы мәселені шешу үшін үлкен мемлекеттік сақтандыру қорын құру қажет. Оған ауыл шаруашылығымен айналысатын барлық мекеме белгілі бір мөлшерде өз қаражатын салып тұрады. Ол не үшін керек? Ауа райы қолайсыз болған жылдары қордағы қаржымен аналардың шығынын жабады. Екіншіден, мемлекеттік қорда сақтандырылды деген полисің болса, қай банк болса да несие береді. Себебі берген қаржысы қайтпай қалады деп қорықпайды. Өйткені сақтандыру полисі бар. Сонда жылдың басында қиналмай несие алады. Қолайсыз жылдары қордың қаржысы жетпей қалуы мүмкін деушілер де табылар. Шынында да, қиын жылы қордың шығыны көбейіп кетуі мүмкін, сол үшін мемлекет қорға ұзақ мерзімге несие беруі керек. Бірақ өмірдің өзі көрсеткендей, жылда қуаңшылық, апат болмайды ғой. Бір жылды бірi келіп жабады. Мемлекеттік сақтандыру қорында шығыннан гөрі, пайдасы көбейеді. Түптің түбінде мемлекеттік сақтандыру қоры 10-15 жылдың ішінде ауыл шаруашылығына арналған, қолайсыз ауа райы жағдайына бейімделген мықты мемлекеттік қорға айналуы мүмкін.
Бұл – үкіметтің жұмысы. Мұндай мемлекеттік қор құрылса, онда жиналған қаржы комбанкте емес, Ұлттық банкте сақталуы қажет. Ол мемлекет қаржысының сақталуына септігін тигізсе, екінші жағынан, сақтандыру полисін алғандар қуаңшылық жылдары несиесін қайтара алмаса, онда әлгі қор қайтарады. Салалық банктерге қатысты менің ұсынысым осындай.
Сондай-ақ ауыл шаруашылығына несие беру туралы айтқанда кейбіреулер Кеңес үкіметін еске алады. Ол кезде жылдың аяғында қайтпаған қаржыны жабады, яғни «списание» жасайды дейтін. Бұл – жаңсақ пікір. Кеңес үкіметі кезінде осындай қордың есебінен жауып отырған. Бірақ істің бәрі Мәскеуде жүргізілетіндіктен, мұндағы адамдар механизмін білмеуші еді. Қордың есебінен жапқан шығынды жергілікті халық «списаниеге кетті» дейтін.
– Дұрыс екен. Ал енді Бейсенбек аға, жұртты толғандырып жүрген тағы бір сұрақ. Девальвация бола ма?
– Меніңше, девальвация болмайды. Теңге сәл-пәл құнсыздануы мүмкін. Бірақ оған фундаменталдық себептер жоқ.
– Әңгімеңізге рақмет.
Оқшау ой
Ауыл шаруашылығында шешілмей тұрған бір мәселе – ауа райына байланысты сақтандыру. Бұл – біздің жеріміз. Жақсы ма, жаман ба, ата-бабадан қалған жеріміз. Құбылмалы ауа райын есепке алып, жұмыс істеуіміз керек. Егістікке байланысты сақтандыру міндетін жекеменшік сақтандыру компаниялары өз қызметіне алады деген дұрыс түсінік емес. Осы мәселені шешу үшін үлкен мемлекеттік сақтандыру қорын құру қажет. Оған ауыл шаруашылығымен айналысатын барлық мекеме белгілі бір мөлшерде өз қаражатын салып тұрады. Ол не үшін керек? Ауа райы қолайсыз болған жылдары қордағы қаржымен аналардың шығынын жабады. Екіншіден, мемлекеттік қорда сақтандырылды деген полисің болса, қай банк болса да несие береді. Себебі берген қаржысы қайтпай қалады деп қорықпайды. Өйткені сақтандыру полисі бар. Сонда жылдың басында қиналмай несие алады. Қолайсыз жылдары қордың қаржысы жетпей қалуы мүмкін деушілер де табылар. Шынында да, қиын жылы қордың шығыны көбейіп кетуі мүмкін, сол үшін мемлекет қорға ұзақ мерзімге несие беруі керек. Бірақ өмірдің өзі көрсеткендей, жылда қуаңшылық, апат болмайды ғой. Бір жылды бірi келіп жабады. Мемлекеттік сақтандыру қорында шығыннан гөрі, пайдасы көбейеді. Түптің түбінде мемлекеттік сақтандыру қоры 10-15 жылдың ішінде ауыл шаруашылығына арналған, қолайсыз ауа райы жағдайына бейімделген мықты мемлекеттік қорға айналуы мүмкін.