Бізде нақ қазір химия өнеркәсібі жоқ
Хакім Суербаев, химия ғылымының докторы, профессор:
– Хакім Абдрахимұлы, қазір әлем елдері мұнай-химияны дамытуға айрықша мән беруде. Сіз осы саланы зерттеп жүрген маман ретінде отандық мұнай-химия саласының аяқ алысы туралы не айтасыз?
– Химия өнеркәсібі дегенде біздің алдымен тілге тиек ететін саламыз, әрине, мұнай-химия болуы керек. Кезінде Кеңес Одағының тұсында нақ осы мұнай-химия өнеркәсібі біртіндеп дамып келе жатыр еді. Ол тұстары Теміртауда, Ақтауда, Атырауда химия өнеркәсібі бар болатын. Сәл ғана болса да Кеңес өкіметінің кезінде осы салада біздің өзіндік үлес салмағымыз болды. Қазір химия өнеркәсібі жайлы сөз еткенде ауызды қу шөппен сүртуге тура келіп тұр. Жалпы, химия өнеркәсібі дегеннің өзі адам баласына қажетті затты химиялық синтездеу арқылы алу ғой. Бізде Шығыс Қазақстан облысында рудалардан қорғасын, мырыш, титан алатын зауыттар бар. Бірақ бұл химиялық синтездеуге жатпайды. Себебі бұл зауыттар өнімді шикізат есебінде алады. Ал әрі қарай ол өнімді химиялық синтездеуден өткізіп, одан тұрмысқа қажетті заттар алу мұндай зауыттардың қолынан келмейді. Шындығын айту керек, бізде нақ қазір химия өнеркәсібі жоқ. Оны жасырып-жабудың да еш реті де жоқ. Рас, елде нақ осы саланы жандандыратын ресурстар жеткілікті. Әйтсе де біз бұл салада әлі төменгі деңгейде қалып отырмыз. Бұл жағынан отандық мамандар да жеткіліксіз, технологиялық базамыз да нашар.
– Сонда сіз қазақтың мұнай-химиясы қиналып тұр демексіз бе?
– Бұл ретте мен сізге бір ғана мысал айтайын, біз мұнайға бай мемлекетпіз. Мұнай қорымыздың молдығы жағынан әлемдегі мұнайлы деген 15 мемлекеттің қатарына енеміз. Ойлап қарасақ, қазір әлем елдерінің басым бөлігінде мұнайдан кіржуғыш заттар, әртүрлі пластикалық заттар, кеңсе заттары, үй жиһаздарына дейін алынады. Мұнай-химияны жетік меңгерген елдер шикі мұнайды терең деңгейде ұқсатып отыр. Ал біз шикі мұнайды сыртқа сатқанымызға ғана мақтана аламыз. Бүкіл әлем қазірде мұнай шикізатынан алынатын өнім көрсеткішін 92-94 пайызға дейін жеткізуге талпынып жатыр. Біз, керісінше, өндіретін мұнайдың 90 пайызын шикі күйінше экспорттап жатырмыз. Бұл – өте үлкен олқылық. Бүгінде біз мұнай шикізатының аз ғана бөлігін мотор отындары мен дизельді отын ретінде қолданып жатырмыз. Оның өзінде отандық тұтынушыларды аталмыш өнімдермен толықтай қамтамасыз етуге қабілетіміз жеткіліксіз. Өзіңіз білесіз, қазір бірқатар әлем елдері моторлы отындарға қатысты Еуро-5 стандартына еніп кетті. Өкінішке қарай, Қазақстан бұл межеде әлі Еуро-2 стандартына иек артып отыр. Мұның өзі біздің мұнай өңдеу саласының кенжелеп қалғандығын айғақтап тұр. Негізінен, дамушы және дамыған елдерде мұнай өңдеу зауыттарының қасында міндетті түрде мұнай-химия өндірісі болады. Осы өндіріс орындары арқылы олар мұнайдан қосалқы өнім алады. Ал біздегі Атырау, Шымкент, Павлодар мұнай өңдеу зауыттары тек қана мотор отындарын шығарып отырғанның өзінде халықты сапалы жанар-жағармаймен, дизельді отынмен қамтамасыз ете алмай отырған жоқ па? Меніңше, осындай жайттардан кейін қазақ мұнай-химия өнеркәсібі жайында асыра мақтанудың қажеті шамалы тәрізді.
– Білесіз, бүгінде елдегі мұнай өңдейтін зауыттардың дені – шетелдік алпауыттардың қолында. Мүмкін, бізге сол алпауыт қожайындарды мұнай-химия өндірісін өркендетуге мәжбүрлеу керек шығар?
– Болашақта біз елдегі мұнай өңдейтін зауыттардың шетелдік қожайындарына «зауыттың қасынан мұнай-химия өндірісін ашасың, осыған инвестиция құясың» деп табандап отыра алсақ, кәнеки... Мұндай табандылық танытсақ, нақ қазір сіз бен біз екеуміз «қазақтың химиясы екі иінінен қиналып дем алып тұр» деп отырмас едік. Біз кезінде Тәуелсіздік алған жылдары мұнай өндіру, мұнай өңдеу салаларын өзіміз игеріп кете алмадық. Бұл түсінікте де еді. Ол кездері халықты жаппай кедейшілік жабырқатты. Білікті мамандар мен технологиялық базамыз мүлде жоқ болды. Ол кезеңдердегі басты мақсат елді жоқшылықтан белін бүгілдіртпей алып шығу еді. Осыдан барып біздің мұнай-газ саласына шетелдіктер дендеп ене бастады. Басында олар табалдырығымыздан имене аттаса, қазір тіптен билеп-төстеуге айналды. Бұған дәлел – қазірде сол шетелдік мұнай өңдеуші компаниялар еліміздің экологиялық заңнамаларын өрескел бұзып отырғаны өз алдына, қазақтың құқын бұзып, қол астындағы жұмысшыларының еңбегін қанауға дейін барып жатыр. Әлбетте, оларға қазақтың мұнай-химиясының өркендегені қажет емес. Олар шикі мұнайды экспорттау арқылы байлыққа кенеліп жатыр. Сондықтан өз басым сіздің «алпауыттарды мұнай-химия өндірісін өркендетуге мәжбүрлеу керек шығар» деген пікіріңізбен келісемін... Сөз жоқ, мұнай қазынасын армансыз ақтарып-қопарып жатқан шетелдіктер мұнай-химияға инвестиция салуы керек. Егер елде мұнай-химия өркендейтін болса, онда біздің тұрмысқа қажетті заттарымыз түгел өзімізден өндіріледі. Бұл тараптан арнайы заңдар шығарылып, қаулы-қарарлар қабылданса жөн болар еді.
– Негізінен, қазірде мұнай-химияға реформа енгізу мақсатында мұнай өңдейтін зауыттарды модернизациялау қажеттігін жиі қаузайды. Жалпы, нақ қазіргі уақытта мұнай зауыттарын модернизациялаудың мәні қаншалықты маңызды деп ойлайсыз?
– Модернизация дегеніміз, мен жоғарыда сөз еткендей, дамыған елдердегі тәрізді мұнай өңдейтін зауыттардың қасынан мұнай-химия өндірісін ашу. Құзырлы органдар бүгінгі жағдайда мұнай өңдейтін зауыттарды модернизациялау саясатына енуді көздеп отырса, мұны кешіктірмегендері жөн. Мұндай реформа нақ қазір бізге керек. Талдап айтатын болсақ, жалпы, мұнай өңдеудің бірнеше әдіс-тәсілі бар: біріншілей айдау, крекинг, риформинг, гидрокрекинг, гидротазалау және басқалар. Мұнайдан бізде, негізінен, бензин, керосин, дизель отыны, мазут алынады. Біз осы мазутқа дейін өнім аламыз да әрі қарай қазбаламаймыз. Ең өкініштісі, бізде мұнай қоры көп бола тұра, біз бензинді, дизель отынын, ұшақтарға қажетті отынды, жағармайларды көршілес Ресей елінен импорттаймыз. Қанша байлығымыз бола тұра, өзгенің өніміне көз сүзіп жалтақтаймыз. Міне, осы мәселелерді шешу үшін тез арада мұнай өңдейтін зауыттарды модернизациялау үрдісін қолға алғанымыз жөн. Әрине, бұл үшін біраз уақыт кетер, десек те, мұнай-химияға бойлап ену үшін бұл үрдісті осы бастан қолға алу қажет.
– Жалпы, өзіңіз айтып отырғандай, соңғы дайын өнімге дейін өңдеу үшін болашақта біз қандай жайттарға басымдық беруіміз керек? Бұған қатысты нақты қандай ұсыныстар білдірер едіңіз?
– Біздің мұнайымыздың бір ерекшелігі – құрамында күкірт қосылыстары көп. Осы жағынан алғанда мұндай мұнайды өңдеп, одан өнім алу күрделірек. Бұған қоса біз табиғи газға бай елміз. Біздің газымыздың басым көпшілігі мұнайымызға ілесіп шығады. Өкініштісі, қазірде осы мұнаймен ілесіп шығатын ілеспе газды ұқсату жағы да бізде өте төмен. Себебі ол газды ұқсату үшін алдымен күкірт қосылыстарын Клаус тәсілімен арылтып, элементті күкіртке айналдыру керек. Ал алынған элементті күкіртті сатылымға шығарғанымен, қазір еш пайда жоқ. Әлемдік нарықта бүгінде элементті күкірттің бағасы тым төмен. Сондықтан тек қана пайда табуды көздейтін шетелдік алпауыттар бұл жерде қазақтың мұнайын ғана емес, газын да ысырап етіп отыр. Әрине, бұл мәселе қазір біртіндеп қолға алына басталды. Қазірде Құмкөл кенішінде ілеспе газды тазарту, оны өнім ретінде пайдалану жүзеге аса бастады. Бірақ көп кеніштерде ілеспе газ ашық аспанда еш пайдаланылмай жанып жатыр. Газдың бұлай ашық аспанда жануы экологиялық тұрғыдан өте зиянды. Осы ретте айтарым – осы мәселеге қатысты салмағын бойына жиған шешімдер қабылдау керек. Осы саладағы бақылау пакетінің басым үлесі Қазақстанның еншісінде болуы қажет. Былайша айтқанда, жіліктің майлы басы біздікі болуы керек қой. Жалпы, өзге елдер осы мұнай-газ саласына айрықша назар аударады. Мұнайды ақырына дейін өңдеу әдісіне бүгінде Германия, Израиль тәрізді елдер қатты назар аударуда. Тіптен алысқа бармай-ақ көрші Ресейді мысалға алайық, Ресейде тек қана осы мұнай-химия өнеркәсібіне қатысты мамандар дайындайтын арнайы жоғары оқу орындары бар. Біз тек осы салаға қатысты бірді-екілі факультеттер ашумен ғана шектеліп отырмыз. Ол факультеттердің өзінде мұнай-химияны тереңдеп оқытпайды. Сондықтан мәселеге ғылыми тұрғыда мән беретін болсақ, мұнай-газ саласын өркендету үшін мынадай жайттарға назар аударған жөн:
а) Маман біліктілігін арттыру керек. Ол үшін көрші елдердегі тәрізді арнайы мұнай-химия өнеркәсібін тереңдетіп оқытатын оқу орындары ашылуы керек. Технологиялық базамыз қуатты болуы керек. Біліктілікпен қоса, отандық өндіріс қуаттылығы артуы қажет.
ә)Мұнай өндіруші, мұнай өңдеуші компанияларды мемлекет қарамағына алғаны жөн. Өйткені біз барлық тізгінді шетелдік алпауыттарға беріп қойдық. Мұның ақыры «Жаман үйді қонағы билейді» дегенге әкеліп отыр.
б) Бұдан соң қандай шешім қабылданса да, халықтың мүддесі ескерілуі керек. Егер әркімге бір жалтақтап, өзге жұрттың бабын таба берсек, онда күні ертең келер ұрпақтың алдында дидарымыздың төменшіктеп қалатыны хақ.
в) Заң қатайтылуы керек. «Тәртіпке бағынған ел құл болмайды» деген сөз – ақиқаттың нақ өзі.
г) Бұдан соң мұнай өңдеу зауыттарын модернизациялауды бастау керек. Бұл – мұнай-химия өнеркәсібіне жан бітіретін үрдіс.
– Ал енді белгілі тараптан айтылған ұсыныстарыңыз ескеріліп, «міне – қаржы, міне – қолдау, әрекет ет» десе, біздің ғалымдарымыздың, яғни сіздердің осы салаға байланысты селт еткізер жаңалықтарыңыз бар ма осы?
– Неге болмасын, бар, әрине. Қазақстан ғалымдары қазірдің өзінде селт еткізер жаңалықтардан кенде емес. Бірақ қазақ ғалымдарын капитализмнің қанын бойларына сіңірген шетелдік алпауыттар маңына да жуытпайды. Бізді қынжылтатыны – осы. Осыдан барып, қазақ өзінің мұнайына иелік еткенде ғана қазақ ғалымдары мұнай-химияға араласа алатынын түсінесің. Қазір шетелдік алпауыттарға ең тиімдісі мұнайды шикі күйінше сыртқа экспорттау болып отырғанын мен жоғарыда айтып өттім. Өзіңіз ойлаңызшы, шикізат күйінде сатып пайдаға белшеден батуға болатын болса, оны химиялық тәсілмен өңдеп жын ұрып па? Олар осы тәсіл арқылы қазақтың мұнайын сатып байып пайдаға бір батып отырса, өнертапқыштарын тұншықтырып тағы бір масаттанып отыр.
– Солай-ақ делік, десек те сол өнертапқыштарымыз неге өздері жұлқынып шығып, мәрені кесіп өтпейді. Бұл жерде, мүмкін, жаңалық ашып бәйгеге түсу жағынан өнертапқыштарымыз селқос шығар... Мәселен, сіз өз басыңыз қай жаңалықтарыңыз бәсекеге бәс тігуге лайық дер едіңіз?
– Бұл пікіріңізбен мен келіспеймін. Бізде өндіріске енсе, жанып кетер жаңалықтар баршылық. Бір ғана біздің «Мұнай-химиялық синтез зерттеу» зертханасы турасында сөз етер болсақ, біз осыдан біраз уақыт бұрын жүрек дертін емдейтін валидол, корвалол тәрізді дәрілерді өзіміз жасаған жаңа, экологиялық тұрғыдан таза, ұтымды тәсілдермен өндіруге болатынын дәлелдедік. Білетін шығарсыз, қазірде біз бұл дәрілерді Украина, Ресейден импорттаймыз. Осы дәрі-дәрмектерді Қазақстанға шығара алатынымызды дәлелдеп, оған тиісті орындар тарапынан берілген арнайы лицензиясын, патентін – бәрін алдық. Бұл дәрілерді осы жасалған жаңа тәсілдермен өнеркәсіптік түрде өндіру Елбасының өзі қол қойған «Қазақстан Республикасының фармацевтикалық және медициналық өнеркәсібін дамытудың мемлекеттік бағдарламасына» (1997 жыл) кірген еді. Бірақ ол сол күйінше өндіріске де енгізілмеді, жарқ етіп жарыққа да шықпады. Себебі елдегі кәсіпорындар «отандық өнімді өндіріске енгізгеннен гөрі шетелден импорттаған тиімді» деп шешті. Біз әлі күнге дейін осы аталған дәрілерді шетелдерден тасымалдаймыз. Мұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады. Отандық нарықта қазір Үндістаннан, Германиядан, Түркиядан, Қытайдан келген дәрілер қаптап кетті. Тиісті орындар мұның соңы ұлт денсаулығына, айналып келгенде, өзінің ұрпағының денсаулығына қауіп төндіретінін сезбей ме, әлде сезінгісі келмей ме – түсініксіз.
– Сіз қазір іштегі қыжылыңызды айтып отырсыз. Жалпы, ғалым ретінде сізді не толғандырады? Қазақ елі алдыңғы саптан көрінуі үшін болашақта не істелінуі керек деп ойлайсыз?
– Бұған қатысты айтарым – адам баласы бірден төменнен биікке жетуге ұмтылмауы керек. Кемшілік айтылмаса, кемістік түзелмейді. Өз басым төменді бағдарлай отырып, биікке біртіндеп ұмтылу адамға бақыт әкеледі деп ойлаймын. Біз даму үстіндегі елміз. Үнемі ізденісте жүрген елміз. Алдыңғы саптан көрінуді мақсат тұтсақ, біздің құзырлы орында отырған азаматтар сала мамандарының тарапынан айтылған ұсыныстарға мән беруі керек. Сонда ғана бізге бәсекеге бәс тіге алатын қарымды елге айналу жеңіл әрі тиімді болмақ.
Алашқа айтар датым...
Қазақстан ғалымдары қазірдің өзінде селт еткізер жаңалықтардан кенде емес. Бірақ қазақ ғалымдарын капитализмнің қанын бойларына сіңірген шетелдік алпауыттар маңына да жуытпайды. Бізді қынжылтатыны – осы. Осыдан барып, қазақ өзінің мұнайына иелік еткенде ғана қазақ ғалымдары мұнай-химияға араласа алатынын түсінесің. Қазір шетелдік алпауыттарға ең тиімдісі мұнайды шикі күйінше сыртқа экспорттау болып отырғанын мен жоғарыда айтып өттім. Өзіңіз ойлаңызшы, шикізат күйінде сатып пайдаға белшеден батуға болатын болса, оны химиялық тәсілмен өңдеп жын ұрып па? Олар осы тәсіл арқылы қазақтың мұнайын сатып байып, бір пайдаға батып отырса, өнертапқыштарын тұншықтырып тағы бір масаттанып отыр.