Экологиялық мәселеге байланысты «Оян, қазақ!» дейтін кез жетті
Хайрулла ЖАНБЕКОВ, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің химия және биология факультетінің деканы, профессор:
– Хайрулла Нышанұлы, білуімізше, сіз жоғары оқу орнын химия саласы бойынша бітіріп, бірақ экология мәселесі бойынша ғылыми-зерттеу жұмысын жасап жүрсіз. Мұның себебі неде?
– Расымен де, 1981 жылы қазіргі Қазақ ұлттық университетінің химия факультетін бітіргенмін. Оқу орнын тамамдаған соң, Ғылым академиясының органикалық катализ және электрохимия институтында қызмет атқарып жүргенде ғылыми жұмысымды қорғадым. Ол кезде мұғалім болу туралы еш ойламаппын да. Бір күні «Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде ер мұғалімдер өте азайып кетті, университеттің химия факультетіне қызметке келсеңіз» деген ұсыныс түсті. Университетке келіп, кафедра меңгерушісіне жолықтым. Ол кісі бірден «өтінішіңді жаз» деді. Сол күні өтініш жаздым да, бір күнде мұғалім болып шыға келдім. Кафедра меңгерушісі Әзімхан Фазылұлы Сейітжанов ағамыз «сен таза ғылымнан келдің, мұғалім болдым деп ғылымды тоқтатып қоймай, одан әрі жалғастыру керек» деп кеңес берді. Бір жылдай оң-солымды бағдарлап, сонан соң ғылыми-зерттеу жұмыстарына кірісуге бел байладым. Содан студент кездегі ҚазМУ-дегі жетекшім Мұсабеков Қуанышбек ағама барып ақылдасып, жасайтын ғылыми еңбегімнің ауылдағы ағайынға шарапаты тисе екен деген ойымды жеткіздім. Ол кісі де оңтүстік өңірге нәр беріп отырған Сырдария өзенінің экологиясы өзекті мәселе екенін айтып, сол бағытта жұмыс істеуге жол сілтеді. Жасыратыны жоқ, алғашында бұл тұста не ізденіс жасауға болады деп біраз ойланып жүрдім. Өзім сол Сыр өңірінде туып-өсіп, бұл аймақтың экологиялық мәселесіне жастайымнан қанық болғандықтан, тәуекел деп жұмысты осы мәселеге қатысты материалдар жинаудан бастап кеттім. Басты мақсат Сырдария өзеніндегі су құрамының минералды тыңайтқыштармен, ауыр металдармен ластануын зерттеу еді. Өзен суының құрамындағы ауыр металдардың мөлшерін зерттеп жүргенде, «неге өзен суының құрамындағы радионикулидтердің мөлшерін зерттемейміз» деген ой келді де, осы бағытта іске кірісіп кеттік. Сырдария жағалауындағы Шалқия елді мекені тұсындағы су құрамын тексерген кезде сынамадан адам денсаулығына зиянды радионикулидтердің 20-30 есеге артық екені анықталды. Өзен суының құрамындағы қорғасын мен мырыш мөлшері де шектен тыс артық екені белгілі болды. «Мұндай дәрежеде ластанудың сыры неде?» деген сауал туындады. Сырдария өзені Тянь-Шаньнан бастау алып, Тәжік, Қырғыз, Өзбек елдерін басып өтіп, бізге келетіні белгілі. Сондықтан алғашқы кезде ластану сол жақтан басталған болар деген де күдік болған. Алайда Шардараға құяр тұстағы өзен суының сынамасында ауыр металдар мен минералдардың рұқсат етілген мөлшерден аса көп артық емес екені анықталды. Содан «Жаңақорған, Шиелі, Бәйгеқұм елді мекендерінің тұсында өзен суындағы зиянды заттар неге көп?» деген сауалдың жауабын іздеуге кірістік. Бірден «бұл осы аумақтағы уран өндірісінің салдары болар» деген күдік пайда болды. Соңынан зерттеу қорытындысы сол күдігімізді растады. Сол бір 1995 жылдан басталған зерттеулеріміз әлі де жалғасып келеді.
– Жаңа бір сөзіңізде «бұл аймақтың экологиялық мәселесіне жастайымнан қанықпын» дедіңіз. Жас кезіңізде өңірдің экологиялық мәселесімен бетпе-бет келген кезіңіз болып па еді?
– Мен туған ауыл Оңтүстік Қазақстан облысы Отырар ауданына қарасты Табақбұлақ елді мекеніне жақын орналасқан. Ал Табақбұлақ ауылы (Заречное) – уран өндірісі кәсіпорнымен әлемге әйгілі болған мекен. Бұл өңірде уран өндіру Кеңес өкіметі тұсында басталып, кейіннен жабылған еді. Уран өндіру басталған сол кездерде Табақбұлаққа жақын маңдағы ауыл тұрғындары лейшманиоз дертіне тап болды. Лейшманиоз – денеде пайда болатын жара. Егер дененің бір жері жырылып кетсе не маса шаққан жерін тырнасаңыз, ол үш айдан алты айға дейін жазылмай жүріп алады. Сол аралықта үлкейіп, жара көлемі алақандай болып кетеді. Жараны емдеуге сол кезде медицинада қолданыстан алынып тасталған канамицин, мономицин деген антибиотиктерді вазелинге араластырып жағатын. Ол антибиотиктерді әр үйге тегін таратып беретін. Кейін білсем, бұл антибиотиктердің қолданыстан алып тасталуының сыры бар екен. Дәрігерлердің айтуына қарағанда, канамицин, мономицин антибиотигінің 10 екпесін (укол) алған адам не керең, не соқыр балып қалатын көрінеді. Ал ол антибиотиктерді вазелинге араластырып жаққанда да, адам ағзасына зияны болуы әбден мүмкін. Жазылған соң жара орнында күйіп қалғандай үлкен дақ қалады. Сол кездерде жас қыздардың беттерінде күйіп қалған сияқты алақандай дақты көргенде жүрек сыздайтын. Ондай дақ менің өз баламның да қолының сыртқы бетінде бар. Оның бәрі сол уран өндірісінің кесірі болатын. Бәлкім, Сырдария өзенінің радиациясын зерттеуге бел байлауыма да осының бәрін өз көзіммен көріп өскендігім түрткі болған шығар. Соңғы жылдары Табақбұлақта уран өндіру қайта жанданды, соның салдарынан тұрғындар арасында лейшманиоз қайта пайда бола бастады.
– Білуімізше, Заречное уран өндіру кәсіпорны Сырдария өзенінен біршама қашық жерде орын тепкен. Сонда да өзен суының құрамындағы радиация мөлшерінің артуына ықпал етіп жатыр ма?
– Заречное уран өндіруші кәсіпорны бұл өңірдегі бір ғана мекеме емес. Оңтүстік аймақта уран кенішінің төрт торабы орналасқан. Солтүстік торапта Уанас, шығыс Мыңқұдық, Ыңғай, Ақдала, оңтүстік Ыңғай, батыс Мыңқұдық, орталық Мыңқұдық және Буденовское кеніштері орналасса, шығысында оңтүстік Мойынқұм, оңтүстік Мойынқұм-1, Төртқұдық, Қанжуған, оңтүстік Мойынқұм-2, батыс торапта солтүстік Қарамұрын, оңтүстік Қарамұрын, Қарасан-1, Иіркөл және оңтүстік торапта ірі Заречное, Табақбұлақ кеніштері бар.
– Сонда бүгінгі таңда Сырдария өзенінің суындағы радиация мөлшері қауіпті деңгейде болуына тікелей әсер етіп отырған қай кен орны? Жалпы, бүгінгі таңда уран өндірісінің қоршаған ортаға тигізіп жатқан зияны қаншалықты?
– Дәрігерлердің айтуынша, кез келген адамның бойында рак ауруының клеткалары болады екен. Ол белгілі бір әсерден оянатын көрінеді. Міне, радиация сол клеткаларды қоздырушы болып табылады, яғни рак клеткаларының оянуына ықпал етеді. Мұның ең басты қауіптілігі осында. Сырдария өзенінің Шиелі, Бәйгеқұм аудандарының аумағынан өткен тұста, жер астында шамамен 400-600 метр тереңдікте өзенге көлденең қиып жатқан ұзындығы 100, ені 2-10 шақырым болатын уран қоры бар. Міне, сол жердегі уранды өндіру барысында өзен суына зиянды заттар еніп жатыр. Сол тұстағы су құрамын зерттеу барысында судағы радионикулидтердің мөлшері 20-30 есеге артық екені анықталды. Бұл аймақта уран өндіру осыдан 30 жыл бұрын басталған. Мамандардың пайымдауынша, тағы 50-60 жыл өндіріледі. Алайда кейін өндіріс тоқтағанымен, оның залалы қала береді. Ал өзеннің төменгі сағасында орналасқан елді мекен тұрғындарының шаруашылық, ішімдік суын Сырдариядан алып пайдаланып отырғанын ескерсек, сол елді мекен тұрғындарының денсаулығына келіп жатқан зиянның мөлшерін айтудың өзі артық. Бұл өңірде ішуге жарамды жерасты сулары жоқ. Сондықтан өзен суын пайдаланады. Әрине, өзен суы белгілі дәрежеде сүзгіден өткізіліп, тазаланған соң ғана ауызсуға жарамды су ретінде қолданысқа беріледі. Десе де, су құрамындағы радионикулидтерді түбегейлі жойып жіберу мүмкін емес екені белгілі. Ал сол суды ішіп отырған халықтың денсаулығына, жерінің топырағына, қоршаған ортасына келіп жатқан зиян орасан зор. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың арқасында жабылған, бір кездегі Семей ядролық полигоны аймағында тұратын халық арасында әртүрлі патологиялық өзгерістермен туатын балалар көп болған еді. Сондай балалар бүгінгі күні Қызылорда өңірінде туып жатыр. Мұның бәрі сол радиацияның әсері екені сөзсіз. Бірақ мұндай құбылыстар ешқандай жерде тіркеліп, айтылып, көрініс тауып жатқан жоқ. Бұл жайлы жергілікті билік те, дәрігерлер де әзірге жақ ашпай отыр. Яғни жабулы қазан жабулы күйінде қалып отыр. Егер бұл мәселеге үкіметтік деңгейде көңіл бөлінбесе, Қызылорда бір кездегі Семейдің күйін кешуі мүмкін. Біз қазір уран өндірісінің экономикалық пайдасын ескеріп, экологиялық зиянына мән бермей отырмыз.
– Уран өндіру үдерісіндегі экологиялық зиянды азайтудың амалдары жоқ па сонда? Егер ондай мүмкіндік болмаса, онда уран кеніштерін жауып тастау керек шығар?
– Уран өндіруді, әрине, тоқтатуға болмайды. Өйткені мемлекетке ураннан түсетін пайда мол. Қазіргі таңда әлемде уранға деген сұраныс күн санап артып келеді. Уран – ең тиімді энергия көзі. Мысалы, бір келі уран бір келі көмірге қарағанда 20 мың есе артық энергия бөледі екен. Сондай-ақ бұл энергия көзін тасымалдау да арзан. Қазақстан уран өндіру бойынша көш басындағы елдер қатарында тұр. Бір кездері уран өндіру дәстүрлі шахталық және карьерлік әдіспен жүзеге асырылып келді. Бұл әдіспен уран өндіргенде шикізат алу үшін жерасты кені түгелімен сыртқа шығарылады. Сыртқа шығарылған кеннің 10 пайызы ғана уран шикізаты, ал қалған 90 пайызын қалдықтар құрайды. Яғни азғана уран алу үшін қыруар қалдық қазып алынады. Ал енді сол қалдықтарды ашық қалдыруға болмайтыны белгілі. Сондықтан оны қайта көму керек. Бұл өз кезегінде қыруар қаржыны қажет етеді. Яғни шығын көбейеді.
Сондықтан да соңғы кезде уран өндіру өндірістік әдіспен, яғни жерасты шаймалау әдісімен амалға асырылып жатыр. Жер қойнауына бір ұңғыма арқылы 2 пайыздық күкірт қышқылының ерітіндісі жіберіледі де, екінші ұңғыма арқылы уранмен байытылған ерітінді сорып алынады. Сорып алынған ерітінді арнайы жасалған ванналарда шайылады. Ванналардың астына су өткізбейтін пленкалар төселеді. Десе де, кей жағдайларда ерітінді пленкадан өтіп, топыраққа сіңеді де, жерасты сулары арқылы өзен суымен араласады. Сонан соң ұңғымалардағы трубалардың герметикалық қауіпсіздігіне де ешкім кепілдік бере алмайды. Трубалардың жалғасқан жерлері арқылы уран ерітіндісі ағып, жерасты суларына қосылып жатуы ықтимал. Бұл жердегі тағы бір мәселе – уран өндіруші кәсіпорындардың өнімді көп алу мақсатында ұңғыма арқылы мөлшерден тыс күкірт қышқылының консентрациясын жер қойнауына жіберуі. Ал бұл жағдайда қоршаған ортаға келер зиян еселеп арта түседі. Шаймалау әдісінің дәстүрлі әдістен тағы бір өзгешелігі – ұңғыма арқылы тек уран алынады да, зиянды қалдықтар жер астында қала береді. Күкірт қышқылының көмегімен уран өндіру кезінде топырақтың қышқылдық деңгейі өзгереді. Күкірт қышқылының ерітіндісі сутегі мен сульфат иондарынан тұрады. Сутегі топырақтың қышқылдығын өзгертеді де, уран кенінен бөлініп, ерітіндіге өтеді. Ал сульфат иондары біртіндеп қайта өзгерместей керішке айналады. Бүгінгі таңда жер астында жиналған мұндай керіштің 100 млн тоннасы жатыр. Бұл жерде тағы бір мәселе бар. Уран өндіру көлемі жыл санап артып отыр. Соған сәйкес, жер астына жіберіліп жатқан күкірт қышқылының да мөлшері артып барады. Яғни жер астындағы зиянды қалдықтардың да мөлшері өсе түсуде. Бұрын уран өндіруге қажетті күкірт қышқылын Ақтау мен Атыраудан және көрші Ресейден тасымалдап келсе, бүгінгі күні ол бірқатар қолайсыздықтар мен шығын келтіретін болғандықтан, енді уран кеніші жанынан күкірт қышқылын өндіретін зауыт салынып жатыр. Демек, бұл – енді зияндылық тағы арта түседі деген сөз. Яғни енді қоршаған ортаға бұрынғы уран өндірісінен келіп жатқан зиянға күкірт қышқылын өндіретін зауыттың зияны қосылады.
– Зерттеу барысында уран өндіруші кәсіпорын ішіне кіріп, осы жағдайларды өз көздеріңізбен көрдіңіздер ме? Сонда кәсіпорын экологиялық талаптарды ескермей отыр ма?
– Уран өндіруші кәсіпорын – стратегиялық нысан. Кәсіпорын аумағына кіру үшін рұқсат алу қиын, тіпті мүмкін емес. Сондықтан бұл жағдайларға уран өндірудегі экологиялық мәселелерге зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында сол сала мамандарымен тілдесе отырып қанық болдым. Оған қоса, біз өзен суының ластануына уран өндірісінің себеп болып отырғанын салыстырмалы зерттеулер арқылы көз жеткіздік. Бұл жерде техникалық регламент сақталмай отыр деп айтуға толық негіз бар. Өйткені зерттеулер нәтижесі өзен суының уран кенішіне дейінгі тұстарында радионикулидтердің аз екенін көрсетіп отыр. Әрине, уран өндіруші кәсіпорын мүлдем қол қусырып отыр деуге болмас. Уран өндіруші кәсіпорын сол маңдағы елді мекендердің халқына әлеуметтік қолдау көрсетіп отыр. Балабақша салу, мәдениет үйін тұрғызу, спорт кешендерін пайдалануға беру деген сияқты жұмыстарды жасап жатыр. Десе де, бұл халыққа жеткізіліп отырған зиянның өтеуі бола алмасы белгілі. Сонымен қатар олар да өз тараптарынан өзен суының құрамына зерттеу жүргізіп отырады. Бірақ, бір қызығы, олардың зерттеу қорытындыларында өзен суының құрамындағы радионикулидтер рұқсат етілген мөлшерден соншалықты көп бола қоймайды. Оның себебі әркімге де түсінікті ғой. Кім өз жұмысын жаман дейді?!
– Сіздіңше, уран өндірісінің қоршаған ортаға тигізіп жатқан экологиялық зардабын азайтудың қандай жолдары бар?
– Әрине, уран өндірісінен келіп жатқан залалды түбегейлі жойып жіберу мүмкін емес. Дегенмен оны азайтуға болады. Ол үшін ең алдымен жаңа инновациялық технологияларды қолданысқа енгізіп, уран өндіруде экологиялық талаптарды қатаң сақтау қажет. Күкірт қышқылы концентрациясының мөлшерін шектен асырмау, ванналардың түбіне жайылатын пленкалардан уран ерітіндісінің топыраққа өтуіне жол бермеу керек. Кеңес өкіметі тұсында экологиялық қауіпті аумақта орналасқан елді мекендерді басқа жаққа көшіру мәселесі көтерілген болатын. Алайда көп ұзамай қызыл империя құлап, бұл мәселенің басы ашық қалды. Сондай-ақ сол кезде ол аймақты таза ауызсумен қамтамасыз ету мәселесі де қолға алынған болатын. Кентаудан Жаңақорғанға дейін су құбырын тарту жоспары болған. Өкінішке қарай, ол жұмыс та басталмай жатып аяқталды. Әрине, сол аумақтағы халықты түгелімен басқа жаққа көшіру мүмкін емес, бірақ таза ауызсу мәселесін шешуге бүгінгі таңда үкіметтің шамасы жетеді. Осыған дейін үкімет ауызсуға қатысты бірнеше мемлекеттік бағдарлама қабылдап, біршама жұмыстар атқарды. Алайда таза ауызсуға мұқтаж Сыр өңіріндегі экологиялық қауіпті елді мекендерді ол бағдарламалар айналып өтіп жатыр. Менің ойымша, осы өңірлерді таза ауызсумен қамтуға арналған арнайы бағдарлама қажет сияқты.
Отырардан батысқа қарай 50 шақырым жерде Табақбұлақ ауылы бар. Соңғы 7-8 жылда осы жерде Қазақстан, Ресей, Қырғыз және Қытай елдері бірлесіп, уран өндіруді қайта қолға алды. Шиелідегідей емес, бұл жердегі уран кенішінде өңдеу цехы жоқ. Сондықтан алынған уран қоспасы теміржол арқылы Өскемендегі өңдеу зауытына және Қырғызстандағы радиациялық заттарды өңдейтін арнайы зауытқа жіберіледі. Тасымал жасайтын теміржол стансысы Отырардан 30 шақырым шығыста орналасқан. Яғни Табақбұлақтан теміржол стансысына дейін 80 шақырым. Бұл төте жол. Алайда уранды елді мекендердің үстімен тасымалдауға болмайды. Сондықтан Кеңес өкіметі кезінде айналма жол салынған. Ал оның ұзындығы 130-140 шақырым. Сондықтан тасымалдаушылар түнгі уақытта жолды қысқарту мақсатында ауыл ішімен өтетін төте жолмен жүреді. Бұл жайлы ауыл адамдары жоғарғы жаққа талай шағым да жазған. Бірақ қазірге оған шара қолданған ешкім жоқ. Сонан соң уран ерітіндісі құйылған вагондар стансыда алты сағаттан артық тұрмауы тиіс. Бірақ кей жағдайда әртүрлі себептермен бұл талап орындалмай, уран ерітіндісі тиелген вагондар ұзақ тұрып қалады. Нәтижесінде тағы да қоршаған ортағы зиян келеді. Сондықтан тасымалдау кезінде де талапты қатаң сақтау керек. Өкінішке қарай, қазір біз сол талапты сақтамай отырмыз.
– Жалпы, осы жағдайлардан министрліктер, Үкімет басшылары хабардар ма? Жоқ әлде бұл мәселе төменгі жақта ғана айтылып жүр ме?
– Мен өзім жоғарғы жаққа хат жолдағаным жоқ. Дегенмен бұқаралық ақпарат құралдарында Сыр өңірінің экологиялық ахуалына қатысты мәселе көтеріп жүрмін. Уран кеніштерінің экологиялық зияны туралы «Түркістан» газетінде үлкен мақала жарияладым. Сол аймақтың тұрғындары да қарап жатқан жоқ. Жоғарыда айттым ғой, осы мәселе бойынша ауыл ақсақалдары мен белсенділері жиналып, ел Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың атына хат жолдаған. Бірақ сол хаттың Елбасының қолына тиген-тимегенін айта алмаймын. Тұрғындар тарапынан Үкімет басшысына да хат жолданған. Алдағы уақытта жоғарыда айтылған мәселелерге қатысты нақты шаралар қолға алынатын шығар деген үмітім бар.
– Әңгімеңізге рақмет.
Алашқа айтар датым...
Экологиялық мәселеге байланысты «Оян, қазақ!» дейтін кез жетті. Яғни халықтың экологиялық санасын оятатын кез жетті. Балаға жастайынан экологиялық тәрбие беріп, қоршаған ортаны қорғауды бойына сіңіріп өсіру қажет. Мысалы, қазіргі біздің балалар пластикалық шөлмектен су ішеді де, оны кез келген жерге лақтыра салады. Ал пластикалық шөлмек күннің әсерінен жағымсыз, зиянды иіс шығаратынын білмейді. Егер экологиялық тәрбиеге қанық болып, ол жайлы білсе, онда ол пластикалық шөлмекті көшеге лақтыра салмай, арнайы қоқыс контейнеріне салған болар еді. Егер бала осылайша экологиялық тәрбиені санасына сіңіріп өссе, ол ертең шенеунік болған кезде де қоршаған ортаны қорғауды шетке ысырып қоймас еді.