Көптеген жастарымыз кәсіпкерліктің қыр-сырын ұқтыратын ақпараттың тапшылығынан өз істерін бастауға талпынбайды
Ғабит ЛЕСБЕКОВ, «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ басқарушы директоры:
– Ғабит Әбдімүтәліпұлы, өзіңіз басқарып отырған қор 2007 жылдан бері ел кәсіпкерлерін бизнестің қыр-сырына үйретіп, оқыту, кеңес беру жұмыстарын тұрақты түрде іске асыруда. Ал соңғы екі жылда қолға алынған «Бизнес-кеңесші» бағдарламасы белсенді жұмыс істеп тұрған жобалардың қатарында. Бұл бағдарламаның мақсаты қандай?
– Қандай да бір кәсіпті бастамас бұрын, ең әуелі қаржы керек. Бұл – түсінікті. Әйтсе де, қолына түскен қыруар қаржыны ұқсатып, кәсібін бірден дөңгелетіп әкететіндер некен-саяқ. Бизнесті жүргізуге де еп керек екенін, оның қыр-сырын меңгеру қажеттігін біздің адамдар түсіне бастады. Ендігі кезекте оларға бағыт-бағдар сілтеу керек. Осы орайда «Бизнес-кеңесші» жобасын кәсіпкерлік жолына түскісі келетіндерге жол көрсететін бағдаршам десек те болады.
– Сонда бұл бағдарлама кәсібін жаңадан бастағандарға қандай көмек бере алады?
– Ең алдымен, адамдар қысқа мерзімді (екі күндік) теориялық білім алады. Мұнда бизнесті бастау үшін қандай құжаттар жинау керек, маркетингтік зерттеулерді қалай жүргізуге болады, түрлі бизнес салалары бойынша типтік бизнес-жоспарларды қалай құрады деген сауалдарға жауап беріледі. Осы бағдарлама бойынша аудан орталықтарына шығамыз. Айта кету керек, бүгінгі күні 209 аудан орталығын қамтыдық. Онда кәсіпкерлікке бұрыннан бері ден қойған бизнесмендер мен осы салаға белсенді түрде атсалысып жүрген халықтан алдын ала өтінімдер қабылданады. Мәселен, 2009 жылы осы оқуға кәсіпкерлікпен айналысқысы келетін 69 мыңнан астам тыңдаушы қатысты. Тіпті кәсібін жолға қойғандар да қызығушылық білдірді. Нәтижесінде, тыңдаушылардың 8 пайызы өздерінің бинес-жобасын енгізсе, аяғынан тік тұрған кәсіпкерлердің 20 пайызы өз бизнестерінің сапасын жақсартуға мүмкіндік алды. Біздің ойымызша, бұл – жақсы нәтиже.
Міне, осындай тәжірибенің нәтижесінде біз білімсіз, жүйесіз басталған кәсіптің кері кететіндігін дәлелдедік.
– Дегенмен бұл көрсеткіштер еліміздегі шағын және орта бизнеске көрсетіліп жатқан жәрдемнің жалпы, көлеміне әсерін тигізбейтін шығар. Өйткені адам капиталына көрсетілген көмектің нәтижесін ұзақ күтуге тура келеді ғой.
– Шынында да, солай. Біздің ойымызша, оқыту бағдарламасы бойынша жүргізілген мониторингтің қорытындысын оқу бағдарламасы аяқтала салысымен емес, ең кемі үш жыл өткеннен кейін ғана нақты айтуға болады. Қазір мемлекеттік органдар да, тәуелсіз қоғамдық қауымдастықтар да аталған бағдарламаның тиімділігіне күмән келтіруде. Бірақ олар адам капиталына көрсетілген көмектің нәтижесін қысқа мерзімде емес, ұзақ уақыттан кейін ғана көруге болатынын ескермей, асығыс пікір айтып жүр.
Кәсіпкер болу оңай емес. Біреулер кәсібін жүргізуге қажетті құралдардан тапшылық көрсе, енді біреулері түрлі психологиялық кедергілерді жеңе алмай азапқа түседі. Үйреншікті жұмысын тастап, кәсіпкерлікпен айналысу, пайда табамын деп, шығынға ұшырауы мүмкін екендігін біле тұра, тәуекелге бел буу қиын-ақ.
Еліміздің экономикалық саясатында соңғы жылдары шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға айрықша маңыз беріле бастағаны бекер емес. Қазақстанның индустриалды мемлекет ретінде қалыптасуы туралы айтқан кезде, біз ірі бизнесті орта кәсіпсіз, орта кәсіпті шағын бизнестің қалыптасқан базасынсыз дамыту мүмкін еместігін естен шығармауымыз керек. Демек, шағын кәсіпкерлік – бұл бизнес негіздерінің іргетасы.
– Кез келген бағдарламаны жүзеге асыруға, әлбетте, қаржы қажет. «Бизнес-кеңесші» бағдарламасын «Даму» қоры өзі қаржыландыра ма?
– 2009 және 2010 жылдарға арналған бағдарламаны «Даму» қоры өзі қаржыландырған болатын. Бірақ сол кездегі Экономикалық даму және сауда министрлігі қайта сараптама жасап, 2011 жылдан бері бұл бағдарламаны мемлекет бюджеті есебінен, яғни «Бизнестің жол картасы – 2020» бағдарламасы аясында қаржыландыра бастады. Сол кезде бұл бағдарлама жаңа жоба ретінде «Бизнестің жол картасы – 2020» бағдарламасының «Кәсіпкерлердің әлеуеттілігін арттыру» жөніндегі төртінші бағытына сәйкес кәсібін жаңа бастағандарды оқыта бастаған болатын.
2011 жылы «Бизнес-кеңесші» жобасына «Назарбаев университеті» АБҰ базасында шағын және орта бизнесті топ-менеджментке оқыту ісі енгізілді. Бұл бағдарлама қалыптасқан кәсіпорындар мен олардың басшыларына, экономиканың басым секторларында жұмыс істеп жүргендерге арналған. «Назарбаев университеті» америкалық халықаралық дәрежедегі оқу орны Fuqua Business School of Duke University Жоғары бизнес мектебімен серіктесіп жұмыс істейді.
Жұмыс істеп тұрған кәсіпорын басшыларының өндіріс процесін ұзақ уақытқа қараусыз қалдыра алмайтыны белгілі. Сол себепті кәсіпкерлер екі апта бойы университет базасында басқару технологиясын оқиды, сосын вибинар түріндегі тағы екі апталық консультативтік курстан өтеді. Мәселен, 2011-2012 жылдары аталған бағдарлама бойынша 420 адам білім алды. Биыл жыл басынан бері тағы 371 адам оқытылды. Курстан өткен кәсіпорын басшыларының оқудың келесі «Іскерлік байланыс» сатысына өтуге мүмкіндіктері бар.
– Демек, «Іскерлік байланыс» жобасы әбден қалыптасқан, дайындықтан өткен кәсіпкерлерге арналған ғой. Оның ерекшелігі қандай?
– Бұл жобаның ерекшелігі – сол, оған қатысушылар аяғынан тік тұрған, мақсаты айқын кәсіпкерлер. Бағдарламаның бірінші кезеңі бойынша олар Қазақстан аумағында арнайы оқудан өтеді. Бұл оқу олардың бизнес-идеяларын туындатуға негізделген. Идея ешкімдікін қайталамайтын және шетелдік басқару тәжірибесін һәм алдыңғы қатардағы технологияларды өзіне тартатындай болуы шарт. Бірінші кезең аяқталған соң, біз шетелдік серіктестеріміз ЮСАИД және GIZ, Германия халықаралық серіктестік қоғамымен бірлесіп, болашағы бар деген жобаларды таңдап алып, олардың басшыларын шетелдерде тәжірибеден өтуге жібереміз.
Екінші кезеңнен өткен кәсіпкерлер міндетті түрде белгілі бір нәтижеге қол жеткізуі, алдыңғы қатардағы технологияларды өндіріске сәтті енгізуі, өндірісті модернизациялауы, болмаса, кем дегенде шетелдік әріптестерімен технология жеткізу жөніндегі ортақ келісімшартқа отыруы керек. Шетелдермен бұрыннан байланысы бар кәсіпкерлер үшін бұл аса қиындық туғыза қоймайды. Ал басқаларына мұндай байланыс орнату үшін біраз уақыт қажет. Қандай жағдай болмасын, «Даму» қоры кәсіпкерлеріміздің әр қадамын жіті бақылап, келісімшартқа отырған күнінен бастап, оны жүзеге асырғанға дейінгі барлық процесті саралап, мониторинг жүргізеді.
Жоба қолға алынғалы бері 58 қазақстандық кәсіпкер АҚШ-та тәжірибеден өтті. 64 қазақстандық кәсіпкер Германияға жіберілді. 400 мың евроның қондырғыларын жеткізу туралы келісімшарттар жасалды.
– Сіздіңше, бүгінгі күні кәсіпкерліктің қандай құқықтық формасы тиімді және нәтижелі болмақ?
– Біз кәсіпкерліктің түрлі құқықтық формаларына әлеуметтік-экономикалық талдау жасадық. Елімізде жұмыс істеп тұрған шаруашылықтардың 95 пайызы – шағын және орта бизнесте десек, оның ішінде 92 пайызы – шағын бизнестің үлесінде. 2-3 пайызы ғана орта бизнесте. Өйткені бізде шағын кәсіпкерліктің дәрежесін иелену тиімдірек. Бұл салада жүрген кәсіпкерге бизнесін жүргізу жеңіл. Әсіресе ол салық төлемдері жағынан біршама жеңілдіктерге ие. Салық жеңілдігінен айырылғысы келмейтін кәсіпкер түрлі қулыққа барады. Мәселен, бірнеше шағын кәсіпорын құруға мәжбүр.
Бірақ шағын кәсіпорындарды ірілендіру керек. Бұл бүкіл экономиканы өркендету үшін қажет. Сондықтан ендігі кезде шағын кәсіпкерлерді орта және ірі кәсіпкерлікке өтуге ынталандыру тетіктерін ойластыру міндеті тұр. Заңды тұлға ретінде жұмыс істейтін кәсіпкерліктің тиімділігі жеке кәсіпкерлікке қарағанда ондаған есе артық. Өйткені оларда жұмыс орны көп, еңбек өнімділігі де артық, тауарды да молынан шығарады. Өз кезегінде бұл жалпы ішкі өнімнің өсуіне тікелей септігін тигізеді. Ал екі-үш адамнан ғана құралған жеке кәсіпкерлік қазақстандық кәсіпкерліктің құрылымдық негізімен байланысты. Бүгінгі күні Қазақстанда 1 млн 300 мың шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері тіркелген, оның 600 мыңы – жеке кәсіпкер, 300 мыңы – шаруа және фермерлік шаруашылықтар. Жалпы, кәсіпкерлік салада белсенді әрі ең көп тарағаны – жауапкершілігі шектеулі серіктестер екенін мақтанышпен айтуға болады. Еліміздегі ЖШС саны 150 мыңның айналасында.
Айта кету керек, «Іскерлік байланыс» курсына жиі қатысатындар да осылар. Алайда консалтингтік қызмет ақысын төлеуге ЖШС-дың басым бөлігінің шамалары жетпейді. Сондықтан сервистік көмекке жүгінеді.
Өкінішке қарай, бүгінгі қолданыстағы салық заңнамасы шағын және орта бизнестегілерді ынталандыра алмай отыр. Жеке кәсіпкерлікте жұмыс істейтіндердің салық ауыртпалығы қарапайым салық режимінде жұмыс істейтіндерге қарағанда төмен. Заңды тұлға ретінде тіркелген кәсіпорын алым-салықты аз төлеу үшін бизнесін тарылтуға мәжбүр. Сондықтан біз заңды тіркелген кәсіпкерлердің салықтарын жеңілдету туралы мәселе көтермекпіз.
Кәсіпкерлерді түсінуге болады. Елімізде шағын бизнес үшін қарапайым салық декларациясы енгізілген. Ол бойынша жеке кәсіпкер табысының 3 пайызын ғана мемлекетке төлейді. Мұндай жеңілдіктен айырылғысы келмейтін кәсіпкер орта кәсіпорынға айналуға асықпайды. Сондықтан орта бизнеске салынатын салық көлемі шағын бизнестегі деңгейге шамалас болғаны дұрыс. Бұл шағын кәсіпорындарды дамытуға итермелейтіні сөзсіз.
– Әлбетте. Осы бизнеске қатысты мынадай бір түйткілді айтпай кетуге болмас. Біздіңше, қалада кәсіпкерлікпен айналысу ауылға қарағанда оңайға түседі. Осы орайда аудан орталықтары мен ірі іскерлік орталықтардан шалғай жатқан аймақтардағы шағын кәсіпкерлерге қандай көмек қарастырылған?
– «Бизнестің жол картасы – 2020» бағдарламасының төртінші бағытына сәйкес, жұмыс істеп тұрған кәсіпкерлерге «Сервистік көмек» беру көзделген. Бұл жоба аймақтардағы кәсіпкерлер арасында кеңінен қолданылып келеді. Осының арқасында консалтингтік қызмет нарығы дами бастады. Рас, облыс орталықтарындағы орта кәсіпкерлеріміз қандай да бір консалтингтік қызмет ақысын төлей алғанымен, аудан орталықтарындағы шағын кәсіпкерлер бұл қызметтің ақысы төлеуге шамасы жетпейді. Мәселен, олар өздерінің сайттарын ашуға немесе мемлекеттік сатып алуға қажетті құжаттарды әзірлеу ақысын төлей алмайды. Өйткені бұл біріншіден, тым қымбат, екіншіден, аймақтарда аталған қызметтерді көрсететін компаниялардың саны аз.
Мемлекет жергілікті атқарушы билікке қаржы бөледі, өз кезегінде консалтингтік компаниялар арасында келесі лоттарға (бухгалтерлік және салықтық есеп жүргізу, кедендік қызметтер, кеңес беру және толық менеджментті енгізу, заңдық қызмет, маркетингтік сұрақтар бойынша қызмет, IT саласы кеңесі, мемлекеттік мекемелер мен ұлттық компанияларға байланысты сатып алулар қызметі) тендер өткізеді.
Бұл бағыт 2011 жылы енгізілген болатын. Бастапқыда мемлекеттік сатып алудағы тараптардың қызмет сапасын анықтауға қатысты біраз түйткілдер туындады. Кейбір аймақтардың әкімдіктері тендерді жыл соңында өткізіп, бөлінген қаржы игерілмей қалды. Кәсіпкерлеріміз сервистік көмекке қол жеткізе алмады. Осы конкурстарға қатысты істер сотта қаралды.
Жақында «Кәсіпкерлердің Ұлттық палатасын құру туралы» Заңға қол қойылды. «Кәсіпкерлердің Ұлттық палатасы» координаторлық қызметті атқаратын болды. Яғни кәсіпкерлерге тиісті қаражаттар енді жергілікті органдарға емес, аталған Ұлттық палатаға бөлінеді. Палата өз кезегінде коммерциялық істерге конкурс жариялайды.
– «Даму» қоры мен «Центркредит»Банкі ортақ www.startme.kz сайт ашқанын білеміз. Бағдарлама аясында кәсіпкерлерге қаржылай көмек беруде «Даму» қоры үлкен тәуекелге барып отыр. Банк алдындағы борыштардың 70 пайызына дейін кепілдік береді екенсіздер. Мұндай тәуекелге баруға не түрткі болды?
– Бұл сауалға жауап алу үшін өткенді біраз еске түсірсек. 2007 жылғы қаржы дағдарысы, әсіресе кәсіпкерлікпен айналысып жүргендерге оңай соққы болған жоқ. Банк институттары бизнесмендерге несие беруді күрт тоқтатты. Көптеген болашағы зор шағын және орта кәсіпорындар қаржы тапшылығынан тұралап қалды. Оның жаңғырығы әлі күнге дейін сезілуде. Себебі көптеген банктер кәсіпкерлерге несие беруге құлықсыз. Есесіне, жеке тұлғалармен жұмыс істеуге ынталы.
Біріншіден, мұндай старт-жобаларды несиелендірудің тәуекелі басым. Екіншіден, ол ұсақ жобалар және оларға талдау жасауда шығын көп кетеді. Ал банктерден басқа старт-жобаларға несие беретін қаржы институттары атымен жоқ. Әдетте, кәсіпкерлер несиені шағын несие беретін мекемелерден алады. Әйтсе де олардың үстемесі өте жоғары болғандықтан, бұл кәсібін жаңа бастағандар үшін тиімсіз.
Мұндай несие беруге «Центркредит» банкі ғана келісім беріп отыр. Біз аталған банкпен бірлескен бағдарлама қабылдап, ортақ сайт аштық. «Даму» қоры борыш сомасының 70 пайызына дейін кепілдікті өз мойнына алып, батыл қадамға барып отыр. Демек, жоба бойынша, біз кәсіпкер банкротқа ұшыраған жағдайда банкке берген уәде бойынша борыш сомасының 70 пайызына дейін төлейміз. Есесіне, бүгін старт-бастамалар «Бизнестің жол картасы – 2020» бағдарламасы аясында несие кепілдіктерін алғысы келетін, кәсібін жаңа бастағандардың арасында ерекше қарқын алуда. Бірақ кепілдікке қол жеткізу үшін немесе серіктес-банктен кредит алу үшін старт-жобаға қатысуға ниет білдіргендер арнайы оқудан өтулері тиіс. Себебі бүгінде бұл қаржылай көмектен де маңызды.
– Өткен жылы «Даму» қоры Шымкентте «Бизнестің жол картасы – 2020» бағдарламасының төртінші бағыты бойынша «Жас кәсіпкерлер мектебі» пилоттық жобасын қолға алды. Шымкент қаласын таңдауларыңызға не себеп?
– Екі жылдан бері біз «Кәсіпкерліктің глобалдық аптасы» халықаралық қозғалысымен бірге аймақтардағы жастар ұйымдарымен жұмыс істеп келеміз. Соның ішінде Шымкент пилоттық жобаға енді. Өйткені дәл осы Оңтүстік Қазақстан облысында белсенді жұмыс істеп тұрған кәсіпорын көп. Сондай-ақ бұл өңірде халық ең көп шоғырланған және аймақтың әлеуметтік салмағы да басым.
Жоба аясында біз Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетімен бірлесіп оқулар ұйымдастырдық. Оған 400 жас кәсіпкер, университеттің болашақ түлектері қатысты. Сол секілді, интернет-технологиялардың тілін түсінетін жастар кәсіпкерліктің жедел-курстарынан өтті. Биылғы жылы дәл осы жұмыстарды өзге де аймақтар мен университеттерде өткізсек деген ниетіміз бар.
«Даму» қоры кәсіпкерлікке ден қойып, оны дамытумен айналысып жүрген жастардың қатысуымен, дөңгелек үстелдер өткізіп, идеялар-жәрмеңкесін ұйымдастыруды көздеп отыр.
– Қазір Бизнес-кеңесші бағдарламасы жемісті жүзеге асып жатыр деп сеніммен айта аласыз ба?
– Әлбетте. Оқыту курсына қатысқандар арасында жүргізілген сауалнама көрсеткендей, бағдарлама жемісті жүзеге асты деп сеніммен айтуға болады. Ол халыққа, шын мәнінде, қажет. Жұрттың сұранысын ескергендіктен, оның аясы да кеңейтілді. Мәселен, жекелеген мәселелер бойынша тақырыптық тренингтер өткізу қарастырылған.
Оймақтай ой
Бүгінде көптеген жастарымыз кәсіпкерліктің қыр-сырын ұқтыратын ақпараттың тапшылығынан өз істерін бастауға талпынбайды. Көпшілігі мемлекеттік қызметке тұруды құп көреді. Өйткені олар бизнес саласында жетістікке жеткендердің тарихы жайлы естімеген, көрмеген. Алайда ондайлар арамызда бар, тек бұл туралы аз ғана адамдар біледі. Сондықтан, бұл тұрғыдағы насихатты күшейткеніміз дұрыс.