Мал шаруашылығын мықты дамытқан немістерден үйренеріміз көп екен
Ұласбек Сәдібеков, ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты:
– Бас қаладан келген депутаттар көбіне облыс орталықтарынан алысқа ұзамай-ақ ашылып жатқан өндіріс орындарын аралаумен елге сапарын аяқтайды. Өзіңіз бұл жолғы келісіңізде ауданның түкпір-түкпіріне дейін барып, бұқараның жағдайымен танысып шығыпсыз. Орталыққа беріліп жатқан ақпардағыдай елдің жағдайы, расында, тамаша ма екен? Сайлаушыларыңыздың дені қандай мұң-мұқтажын айтты?
– Елдің іші болған соң, «барға – қанағат, жоққа салауат» айтатындар да, бардың өзін жоқтай көретіндер де болады ғой. «Қимылдағанның қыр асатын» заманы. Бейнеттен қашпаймын, нәпақа табамын деген адамға жұмыс табылады. Ауылда жұмыс жоқ деп зар қағудың да қажеті жоқ. Алыс ауылда отырып-ақ отар-отар қой, табын-табын жылқы бағып, мыңғырып бай болып отырғандар жетерлік. Тек істің көзін таба білу керек. «Қолы қимылдағанның аузы қимылдайтынын» да әркім есте ұстаса дейсің. Бәйдібек ауданына барған кезде бір кісі ауыл жастарына өзінің назын жеткізді. «Шөп шабуға бүгінде адам таппайсың. Бір трактордың тіркемесін толтырып шөп шауып, тиеп берсе, 2 мың теңге төлеймін» деп үйме-үй жүріп іздесең де бір адам шықпайды. Жастардың бірінің денсаулығы жарамайды, енді бірінің мың сан сылтауы бар. Сол жастар кешкісін көшені бермей, сыралатып, таң атқанша қаңғырады. Бірақ жұмыс істегісі жоқ. Қызық іздеп қалаға кетеді, болмаса, үйді қараңғылап қойып, жанын күтіп жатады» дейді. Расында, бүгінде кейбіреулер, айтса, айтқандай-ақ, бел ауыртып, білек сыбанып жұмыс істегісі келмейді. Аз жұмыс істеп, күреп ақша тапқысы келеді. Әсіресе жастар. Қазір жалындап тұрған, тау қопар десе де қайтпайтын кезеңдері ғой. Жұмыстан неге қашатындары түсініксіз. Бейнетсіз зейнет бола ма? Бүгін бас ауырып, балтыры сыздап, еңбекпен нан тапса, ертеңгі күні соның зейнетін көреді ғой. Бірақ оны түсінетіндері аз. Бір күнде 2 мың теңге тапса, бір айда 60 мың теңге қалтасына түседі. Ауылдықтарға бұл әжептеуір ақша екені сөзсіз. Осылайша, «жұмыс жоқ» деп ауызды қу шөппен сүрте бермей, кез-келген жұмысты таңдамай, талғамай-ақ жапырып тастауға болар. Ауылда көзін тапқан адамға жұмыс көп. Лай құйып, кірпіш қалап, үй соқса да ақша табады. Шөп шауып, егін ексе, ол да – ақша. Мал бағып, етін өткізсе, ол да – нәпақа. Қысқасы, тек еріншектік, жалқаулық деген дерттен арыла алса болғаны. Қалғаны ниетке байланысты... Бұл жолғы сапарымда шалғайда жатқан ауыл-аймақтарға бардым. Бәрін түгел қамту мүмкін емес, әрине. Ауылдықтардың айтар уәжі көп. Таза ауызсу, жол, мектеп мәселесі – бәрі-бәрі шешілсе дейді. Мәселен, Арыс ауданында тұрғындар көпір мәселесін тілге тиек етті. Өтпелі көпір болмаған соң жұмыстан қайтқанда амалсыз темір жолды кесіп өтуге мәжбүр. Оқыс жағдайлар да орын алатын құсайды. Әсіресе мектепке баратын балаларға қиын. Сондықтан да «осы мәселенің шешімін табуына мұрындық болсаңыз» деп өтініштерін жеткізді. Ал былтыр осы ауданда Теміржолшы ауылында жол жөнделген екен. Жақсылап-ақ салған. Бұрынғы жолға 200 метр жеткізбей аяқтапты. Жұрт соны «е, мына жердің ақшасын жеп қойған ғой» деп ойлары сөзсіз. Ал сол жолдың жобалық-сметалық құжатын көргенде осылай бітуі тиіс екен. Ал оны халыққа түсіндіре алмайсың ғой. Құрылыстан хабары жоқ кейбіреулер ол құжаттағы сызбаларды түсінбейді де. Жұмыс істелінбей жатқан жоқ, тек көрерге көз керек. Кеңес кезеңінде тап осылай жүздеген мектеп, жүздеген аурухана, мыңдаған балабақшалар салынды ма? Жоқ. Ол кезде жоспармен ғана жүзеге асыратын. Ал бүгінде тәуелсіз елдің ұрпақтары ештеңеден тарығатындай емес. Жағдай жасалып жатыр. Ордабасы ауданындағы Шұбар ауылдық округіне қарасты Тоқсансай елді мекенінде 200 орындық керемет мектеп салыныпты. Заман талабына сай салынған мектептің табалдырығын аттағаннан-ақ тамсанасың. Кезінде біз мұндай мектепте оқыған жоқпыз. Осындай керемет мектепте оқып жатқан балалар енді соған орай жақсы білім алып, биік белестерді бағындырса дейсің. Ал Арыс қаласындағы құрылысы бітуге таяу 300 орындық мектепті осындай деп айта алмайсың. Бәйдібек ауданында салынып жатқан мектептің де аздаған кем-кетіктері бар енді. Әу баста жоспарлағанда мамандар мән бермеген-ау шамасы. Шаруашылық бөлмелері тым көп. Топырлатып бірнеше шаруашылық бөлмесін сала бергенше, оның орнына үлкендеу етіп бір сынып бөлмесін қосу керек еді. Есіктерін ашсаң, бір-біріне тиіп тұр. Соны дұрыстап жоспарлау керек еді. Қаншама қаржы бөлініп жатқанда соған жанашырлықпен қарап, барынша ыңғайлы жағын қарастырса, ұтпаса, ұтылмасы анық. Ауылдағы ағайынның ең басты мәселесінің бірі таза ауызсу екені белгілі. Барлық жаққа бірдей ауызсу жеткізіп, қамту мүмкін емес қой. Бұл мәселе де біртіндеп шешімін табары сөзсіз. Көпшіліктің дені осы ауызсу мәселесін тілге тиек етті. Созақтықтар болса, «экологиялық аймақта тұрамыз. Жұмыс істейтіндердің жалақысына экология үшін деп 20 пайыз үстемеақы қосып төлейді. Ал бізге, зейнеткерлерге де осы үстемеақыны қосса дұрыс болар еді. Жұмыс істейтіндер ғана емес, бұл аймақта біз де тұрып жатырмыз ғой» дейді. Қойын дәптеріме түртіп алған мәселенің бірі осы болды. Одан кейін бүгіндері ауыл-аймақтарда кәсіпкерлікті дамыту үшін несиелер беріліп жатыр. Ауылдықтар ол үшін аудан орталығына келуі керек. Құжат жинау үшін бірнеше күн сандалады. Толған бюрократия. Ақырында қолын сілтеп кетіп қалады. Үкіметтен бөлініп жатқан қаншама қаржының игілігін көре алмай отырғандар бар. Осыны еш кедергісіз жетер жеріне дейін жеткізу керек.
– Депутат ретінде осы бюрократиялық тас қамалды талқандауға септігіңізді тигізуге болады ғой...
– Иә, қолдан келгенше көмек қолын созуға тырысудамын. Түркістан қаласында болғанымда бір кәсіпкер өз арызын айтты. Мақта талшығын өңдеп, май шығаратын, жіп шығаратын үлкен өндіріс орнын ашыпты. Соны ары қарай дамыту үшін несие алмақ екен. Құжаттарының бәрі дайын болса да әлі күнге дейін несиеге қол жеткізе алмай отыр. Осы мәселені облыс әкіміне құлаққағыс еттім. Шешіп беруге уәде етті. Мұндай мысалдар көп. Өз ісін ашсын, кәсібін дөңгелетсін деп Үкімет жағдай жасаудай-ақ жасап жатыр. Бірақ соны өз мақсатына қарай жұмсауды білмейтіндер де бар. Мәселен, көп адамдар несиені алған соң, кәсібін дөңгелету үшін емес, басқа бағытқа жұмсайды. Менің ауылымдағы бір жігіт несие алған, той жасаған. Ішкен, жеген. Ақырында қой да жоқ, той өткен, ақша да жоқ. Қазір алған несиесін үстемесімен қосып, қалай қайтарарын білмей, басы қатып жүр. Бұлай болмас үшін алдымен адам ойлануы керек қой. Мұндай мысалдар жетіп-артылады... Мал алса, ол төлдесе, басын көбейтсе, несиені де жабуға болады, үстінен пайда көруге де болады. Әу баста несие алып, мал басын көбейтіп, бүгінде ферма салып, мыңғыртып отар-отар қой айдап жүргендер бар. Маңдай терін тамшылатып еңбек еткен адам ақыры оның нәсібін жері анық. Мәселен, Сайрам ауданындағы Қарабұлақ ауылында мал бордақылаумен айналысатындар көп. Солардың басым бөлігі Алматыға, Астанаға ет апарып өткізеді. Пайдасы да әжептеуір. Солар несие алмай-ақ сол қалалардағы етті көтере сатып алушылармен келісім жасайды. 2 миллион теңге алып, соны күзде ет қылып қайтарамын деп келіседі. Әлгі ақшаға малын сатып алады, жемшөбін қоса алады. Сөйтіп, қоң жинағанша күзге дейін бағып, семіртеді. Ал айтқан мезгілінде қарызынан да құтылады, үстеме пайда да табады. Осылайша, істің көзін тауып, бақуатты тұрып жатқандар бар. Бұған не қажет: ақылмен іс істеу ғана қажет сияқты. Басқа ештеңенің керегі жоқ. «Өкімет өлтірмейді» дейтіндей емес, кеңестің заманы өткен. Бүгінгі күн кім еңбек етсе, заман – соныкі. Алақан жайып, көмек күту де – өткен күннің белгісі. Бел жазбай, ащы терін ағызып еңбек еткен адам ғана бейнетінің зейнетін көре алады.
– Өзіңіз Парламенттегі аграрлық мәселелер комитетінің мүшесісіз. Ауыл шаруашылығына қатысты күйіп тұрған қандай мәселелердің шешімін табуына атсалысып жүрсіз?
– Кезінде мақта туралы заң қабылданғаны белгілі. Ақ алтын тек оңтүстік облыста ғана өсіріледі. Осы шаруашылықта еңбек етіп жүрген жандардың жағдайын жасауы тиіс заңның кем-кетіктері баршылық. Соған өзгертулер мен толықтырулар енгізілуі тиіс. Күзде осы мәселені талқылайтын шығармыз. «Агробизнес – 2020» атты мемлекеттік бағдарлама бар. Онда көптеген мәселелерге басым бағыттар берілген. Әсіресе еліміз астық өндіруде асығы алшы болғандықтан, бидайға басым бағыт берілген. Сол сияқты мақтаға да көптеп көңіл бөлінсе дейміз. Ақ алтынды жинайтын, өңдейтін құрал-жабдықтардың әбден тозығы жеткен. Ал жаңасын алуға шаруаның қалтасы тесік. Бұдан өзге де шаруаның аяғынан шалатын мәселелер көп. Мақтаның бағасы да тұрақты емес. Мақтааралдық мақташылар мұңын айтып, жыл сайын жыр етеді... Одан кейін жайылым туралы заң қабылдануы керек. Осы туралы Үкіметке ұсыныс айттым. Бүгінде еліміздегі мал басының басым бөлігі, яғни 80 пайызы – қолда. Ауылдағы ағайын сол қолдағы малын жаятын жер таппай отыр бүгінде. Мал ауылдың маңайындағы 5-6 шақырым радиуста жайылады. Қыр, төбелердегі шөпті бітіріп, тақырлап тастаған. Мұндайда малдың күйі кетеді, шөптің де сапасы жоқ. Сондықтан сиыр біткен қайдан сапалы сүт берсін? Жайылымдық жерлердің басым бөлігі жекеге сатылып кеткен кезінде. Ол жерлерді қоршап алған. Қолдағы малды онда аттап бастырмайды. Қоршаудан өтіп кетсе, қарауылдары атуға дайын тұрады. Осындай шетін мәселелер шешімін табуы тиіс.
– Қолынан құрығы түспеген қазаққа «мал бағуды шетелден үйренеміз» десті Ауыл шаруашылығы министрлігі. Бұған көзқарасыңыз қалай?
– Былтыр Германияға іссапармен бардық. Сонда 700 гектар жері бар, тіпті 7000 гектар жері бар фермерлердің қожалығында болдық. Мал шаруашылығын мықты дамытқан немістерден үйренеріміз көп екен. Бұдан шошудың қажеті жоқ. Үйренуден ешуақытта да үрікпеуіміз керек. Егер олардың мал асырау, мал бордақылауда жеткен жетістіктері болса, соның құпиясына қанығып, неге үйренбеске? Одан ұтпасақ, ұтылмаймыз қайта. Ата-бабаларымыздың қыс қыстауда, жаз жайлауда жүріп баққан малы қоңды болғанын білеміз. Бірақ о замандағы мал бағу бағыты бүгінгіге жүрмейді. Жаңа технологияны енгізуден қашпауымыз керек. О замандағыдай шүйгін шөп бүгінде жоқ. Ауылдың айналасының бәрін қолдағы мал жеп бітірген. Жемшөп қымбаттап кеткен. Былтыр қуаңшылық болып, шөп қымбаттап кетті. Биыл, шүкір, мол жауынның арқасында молынан болып, шаруалар шөптің бағасы арзандағанына қуанулы. Осындай-осындай себептерден кейін шетелдіктермен тәжірибе алмасудан қашудың қажеті жоқ. Қайта бізге пайдалы жақтарын, табысты жақтарын үйреніп, малымыз қоңданып жатса, несі айып?! Ол үшін ауыл шаруашылығына бұдан да көп көңіл бөлінуі тиіс. Ауылдарға баяғы ветеринарларды, зоотехниктерді көптеп тартуымыз керек.
– Осындайда тағы бір сауал туындайды. Зоотехник деп қалдыңыз, бүгінгі жастар ауылға аттап басқысы жоқ. Дәл осы мамандықты да амалдың жоқтығынан оқитыны да рас. Диплом алғаннан кейін де базарлардағы ветеринарлық бөлімнен жұмыс тауып, қалада қалғысы келеді. Жас мамандардың ауылға бет бұруы үшін не істеу керек деп ойлайсыз?
– Әрине, мамандық таңдау – күрделі мәселе. Бұрындары біз оқыған кезде мектепте ер мұғалімдер көп болатын. Біз соларға еліктеп өстік. Темірдей қатты мінезді, ермінезділікті бойымызға сіңірдік. Қыздар апайларға, біз ағайларға еліктедік. Ал бүгінде мектепте ылғи нәзікжандылар. Ер мұғалімдер – «арпа ішінде бір бидайдың» күйі. Бозбалалар кімге еліктерін білмейді. Қыз мінезді жігіттердің көбеюіне осы жағдайдың әсер етпесіне кім кепіл? Мектептерге кездесулерге көп барамын. Сонда «Кім мұғалім болғысы келеді?» деген сұрақты жиі қоямын. Сонда оқушылардың біреуі ғана, ары кетсе, екеуі ғана қол көтереді. Мұны мұғалім беделінің соншалықты түсіп кеткенінен деуіміз керек пе? Жастардың бәрі ақ көйлек киіп, таза жүріп, таза тұратын, креслода отыратын жұмыс істегісі келеді. Ал сонда ауылды кім көтереді, кім көркейтеді? Қара жұмысты кім істейді?.. Мектеп бітірген соң сол оқушылардың дені басқа «престижный» мамандықтың құлағынан ұстағысы келеді. Юрист болғысы келеді, балы жетпей қалса ғана мұғалімдікке тапсырады. Амал жоқтықтан. Жоғары оқу орнын бітіріп шығады. Тағы да амал жоқтықтан. Сосын дипломы бойынша жұмысқа тұрады. Амалсыздықтан. Содан кейін одан қайбір жөні түзу мұғалім шығады деп ойлайсыз? Жүрдім-бардым қарайды, сабағы өтсе – болды. Жүрек қалауымен болмағаннан кейін осындай немқұрайдылық пайда болады. Осыдан кейін алдындағы оқушылар да мұғалімінің қателігін қайталауы мүмкін. Егер жүрек қалауымен жұмыс атқарса, оның жемісті болары сөзсіз. «Шымшық сойса да қасапшы сойсын» деген мәтел бар. Негізі, дұрысы – сол. Бізде бәрі керісінше. Егер бәрі өз орында, нақты-нақты болса, онда жемісті де, жеңісті нәтижелер көп болар еді... Расында, зоотехниктерге бар жағдай жасалып жатыр десек, тым артық болар. Олар ауыл-ауылдың сиырына дәрі егу үшін пәлен шақырымды артқа тастап, жаяу жүреді. Екі, үш ауылға бір-ақ зоотехник тағайындайды. Ол қалай үлгереді, амал жоқтықтан, маман жоқтықтан осылай істеуге мәжбүрміз. Бұрынғыдай колхоз-совхоздың мыңғырған малы жоқ. Сәл де болса пайда көріп, артық табыс табады дейтіндей де емес, расында, зоотехниктердің бүгінде тапқаны тамағынан артылмайды. Осыны көріп тұрып жастардың осы мамандықтан қашатыны сөзсіз. Дегенмен ақырындап сең қозғалып келеді. Осы мамандық иелеріне жуырда Қостанайда «Нива» автокөлігі табысталды. Жайлап болса да жағдай жасалуда. Келешекте, кім білген, жастар көптеп бет бұратын сала осы сала болар, бәлкім?! Бұрынырақта малды дәрілеуге, емдеуге арналған бүкіл құрал-сайманы ішінде орналасқан «Дук» деген көлік болатын. Бүгінде ол жоқ. Ауыл шаруашылығына әсіресе мал шаруашылығына көптеп көңіл бөлініп отырған тұста құрал-жабдығы сақадай сай осындай дүниелерді алып, ветеринарларға таратып берсе... Маман даярлауға бетбұрыс жасалып жатыр. Ветеринарияны әлі де болса мықтап қолға алу керек. Малдың дені сау болуы үшін ветеринарлардың атқарар жұмысы ауқымды. Төрт түліктің еті қауіпсіз болса, демек, сіз бен біздің деніміз сау болады деген сөз. Ол үшін осы саладағы мамандардың санын көбейтуден де бұрын олардың біліктіліктерін арттыру қажет.
– Бұдан алдыңғы шақырылымдағы депутаттарды «азулы еді, елдік, халықтық тұрғыда көптеген мәселелерді көтеретін» дейтін. Бүгінгі, яғни, өзіңіз қатарынан бой көрсетіп жүрген Мәжіліс депутаттары азуын көрсете алмай келе ме, әлде, расында ылғи «момын» депутаттардан құралған ба?
– Бұрынғы Кеңес Одағының қанатының астында болған мемлекеттерді алып қарайтын болсақ, бүгінде Тәуелсіздігін алған сол мемлекеттер бостандықтың күні осы екен дегендей, депутаттары мәселені мәмілеге келіп шеше алмай, жаға жыртысып жатады. Тіпті төбелесіп жатқандары да бар... Бұрын мен өзім Парламентке бармай тұрғанда елдік, халықтық мәселелерді неге айқайлап, ащынып тұрып айтпайды деп өзім де ойлайтынмын. Бүгінде сол орында жүргеннен кейін айқайлап айтудың қажеті жоқтығын түсіндім. «Показуханың» қажеті жоқ. Заң қабылданардың алдында жұмысшы тобының талқысына беріледі. Міне, нағыз айқай, шу сол жерде болады. Заңның әр әріпі, әр бөлімі үтір, нүктесіне дейін талқыланады. Тіпті жағаласуға дейін барады. Ал сәрсенбі күнгі, яғни, бүкіл газет, телеарнаның өкілдерін шақырып, талқылайтын уақытта пісіп-жетілген нұсқасы талқыға түседі. Келіспейтіндер осы кезде өз пікірлерін білдіруге құқылы. Ұсыныстарын жеткізіп жатады. Көбіне талқыланып қойған соң тыныш өтетіндігі де содан. Әрине, елдік, халықтық мүдде тұрғысынан келгенде бір қайнауы іште жатқан пікірлерімізді алдыңғы талқылауда барынша ашық айтуға тырысамыз. Келіспейтін тұстары болса, дауысқа салынады. Қалай болғанда да халықтың қолайына жағатын жақтарын жақтауға тырысамыз. Халықтың атынан сөйлеп отырғаннан кейін халықтың аманатын да естен шығармау керек деп ойлаймын. Аманаттың жүгі ауыр болады. Сондықтан да көпшіліктің көңілінен шығу – парызымыз. Осы іссапарымда аудандардың түкпір-түкпіріне дейін аралап, шалғайда жатқан ауылдарды да қамтуға тырыстым. Ондағы ағайынның арызын тыңдап, қолдан келгенше жоғары жаққа жеткізуге уәде еткен жайым бар. Басты міндетіміз халыққа қызмет ету болғандықтан, сол халықтың мұң-мұқтажы жерде қалмауы тиіс. Бұл бір адамның қолындағы шаруа емес, Үкіметтен қаржы бөлініп шешілетін шаруалар шаш-етектен. Сондықтан да соған тамшыдай да болса үлесіміз тиіп жатса, парызымыздың орындалғаны шығар.
– Сұхбатыңызға рақмет.
Алашқа айтар датым...
Жастардың бәрі ақ көйлек киіп, таза жүріп, таза тұратын, креслода отыратын жұмыс істегісі келеді. Ал сонда ауылды кім көтереді, кім көркейтеді? Қара жұмысты кім істейді?.. Мектеп бітірген соң сол оқушылардың дені басқа «престижный» мамандықтың құлағынан ұстағысы келеді. Юрист болғысы келеді, балы жетпей қалса ғана мұғалімдікке тапсырады. Амал жоқтықтан. Жоғары оқу орнын бітіріп шығады. Тағы да амал жоқтықтан. Сосын дипломы бойынша жұмысқа тұрады. Амалсыздықтан. Содан кейін одан қайбір жөні түзу мұғалім шығады деп ойлайсыз? Жүрдім-бардым қарайды, сабағы өтсе болды. Жүрек қалауымен болмағаннан кейін осындай немқұрайдылық пайда болады. Осыдан кейін алдындағы оқушылар да мұғалімінің қателігін қайталауы мүмкін. Егер жүрек қалауымен жұмыс атқарса, оның жемісті болары сөзсіз. «Шымшық сойса да, қасапшы сойсын» деген мәтел бар. Негізі, дұрысы сол. Бізде бәрі керісінше. Егер бәрі өз орнында, нақты-нақты болса, онда жемісті де жеңісті нәтижелер көп болар еді...