Мен кейде тірліктегі әділетсіздіктен күйініп, Шәкәрімге ұқсап айдалаға кеткім келеді

Сәкен Өзбекұлы, заң ғылымының докторы, академик:

– Сәкен мырза, өзіңіз білесіз, соң­ғы уақытта Қазақстанның құқық­тық жүйесі жиі реформаға ұшырады. Әлем­дік тәжірибеден үлгі алу, өрке­ниет­ті елдердің баз бір әдістерін қаза­қы ортаға бейімдеу, заң жоба­ла­рын халықаралық стандартқа сәйкес­тен­ді­ру қазаққа не берді? Реформалар ле­гі­нен не ұттық, неден ұтылдық?
– Қазір «заң әділетсіз», «заң орындал­май­ды» деген ұғымдар халық санасында нық орын алған. Ашығын айту керек, біз­дің заң шығарушы орган Үкіметтің, яғни ат­қа­рушы органның заң бөліміне айналып ба­рады. Парламентте лоббизм басым. Біз соңғы үшжылдықта «Парламенттің кә­сіби біліктілігін арттырамыз, заң жо­ба­ла­рын халықаралық талаптарға сәйкестен­діре­міз» деп жанталастық. Өкінішке қарай, заң шығарушы орган ішінара айтыс-тартыстан аса алмай жүр. Парламентте кәсіби білікті заңгерлер болмағаннан кейін, төрт аяғын тең басқан сапалы заң жобалары жоқ. Сапасыз дүниені тәжірибе түрінде қолдану тіптен қауіпті екені айтпаса да түсінікті.
Мәселен, «біз халықаралық стандарт­қа сәйкестендіреміз» деп жүрген заңның қа­зақ тіліндегі мазмұны мен мәтініне тоқ­талайықшы. Мен екі тілді өте жақсы білемін. Неше жыл заңгерлік тәжірибем бар. Осы­лай бола тұра, мен заңның қазақшасынан гөрі орысшасын жақсы түсіне­мін. Бір ға­на орыс тіліндегі «лицо» сөзін алайық. Бұл сөз Азаматтық кодекс­те «тұл­ға» деп аударылса, Ата заңымыз­дың 12-бабының 4-тарма­ғын­да «адам­дар» деп аударылған. Сол сияқ­ты «обя­­­зан­­­ность» деген сөз де 36-бап­тың 1-тармағында «парыз» деп көр­се­тілсе, 35-бапта «міндет» деп аударылған. «Об­щес­твен­­но опас­ные» дегенді «қо­­ғам­­дық қауіп­ті» деп аудар­ған. Ал ол ло­­гикалық түр­де «қо­ғамға қауіпті» деп ауда­рылуы ке­рек еді. 136-баптың 1-2 тар­мақтарында «средство» дегенді «қаражат» деп аударса, 140-бапта ол «төлем» деп аударылған. Айта берсе, мұндай мы­сал­дар жетіп-артылады. Осыдан кейін амал­сыз «қазақ елінде тұрып, қазақша мә­тіні сауатты заң шығара алмай оты­рып, халық­аралық стандартқа жету қайда...» дейсің де, қолыңды бір сілтейсің...
– Жалпы, сіз «Ата заңымызды ұлт­тық стандартқа сай жасақтап алмайын­­ша, әлемдік стандартқа көз сүзу – бос әурешілік» деген пікірмен келісесіз бе?
– Менің айтайын деп отырғаным да осы ғой. Негізінде, қолданысқа енгізілуі тиіс заң­дарымыздың дені алдымен ұлт мүдде­сін көздеуі тиіс. Қазір біздің қолданып жүр­­­ген заңдарымыздың көпшілігі – қоғамға тиім­­сіз заңдар. Мысалы, біз таяуда «Діни се­нім бостандығы туралы» заңға өзгерту­­лер мен толықтырулар енгіздік. Бірақ осы өзгертулер мен толықтыруларға қоғам на­ра­зылығы басым болды. Бұл заң еліміз­ге бойлай еніп жатқан миссионер­лер­ді жү­­гендеуге арналмаған. Керісінше, бұл – елі­міздегі түрлі діни секталар мен мис­­сионер­­лердің өз жұмысын жалғас­ты­руы­на септігін тигізетін заң. Осы олқы­лық кө­рер көзге айқын көрініп тұрғаннан кейін, «мы­нау «Діни сенім бостандығы ту­ра­лы» заң болғанымен, бойында тұнып тұрған иман­дылық жоқ. Бұл теріс шешім­ді тарих әлі өз таразысына салады» деп, Конститу­ция­лық кеңестің назарына бірнеше ұсы­ныс­тарымды ұсындым. Өкінішке қарай, бұған құлақ асқан тірі жан болмады.
– Ашып айтыңызшы, мәселен, қан­дай ұсыныстар жолдадыңыз?
– Мысалы, діни секталарға жер бөлу мә­селесі аталмыш заңда дұрыс еске­ріл­ме­ген. Осы олқылықтың зардабын біз қазір тартып отырмыз. Білетін шығарсыз, осы­дан біраз уақыт бұрын ғана еліміздегі криш­наиттер ұйымы «жер мәселесіне қа­тыс­ты Үкімет бізден кешірім сұрасын, есе­­міз кеткен жерлерімізді қайтарып бер­­сін» деп баспасөз мәслихатын өткізді. Ой­лап қараңызшы, оларға қазақ жерін­де бә­лен­бай мың гектар жер қай ата-ба­ба­сынан қа­­лыпты?! Қазір теріс пи­ғылда­ғы діни мис­­сионерлердің кез кел­генін алып қара­саңыз, олардың әлеу­меттік-мате­риал­дық жағдайлары жақсы. Осыдан барып қазақ­тың қаракөз бала­ла­ры солардың қарамағына өтуге бейім. Міне, біз бұл жайтты қатаң бақылау мақсатында дін­тану институт­та­рын ашуымыз керек. Оның бір бөлімі секто­логия саласын зерт­теу­ге ден қойса, тіптен жақсы. Мұндай үр­діс АҚШ-та, Швецияда, Украинада тәжі­ри­беде бар. Діни агрессияны жою мақ­сатында АҚШ ел бюджетінен 160 мил­лион доллардай қаражат бөледі. Ал біз әлі де сол қалпымызда «дін мемлекеттен бө­лек» деген самарқау кейіптен арыла ал­май отырмыз.
– «Діни сенім бостандығы» деген­нен шығады. Білетін шығарсыз, таяу­да ұлы­британиялық архиепископ (діни қыз­меткер) Роуэна Уильямс Ұлыбри­тания­ның Кентербер аймағына қа­расты жер­гілікті шіркеуде «Ислам  және ағыл­­шын құқы» жөнінде дәріс оқып, әлем жұртшылығын таң-тама­ша қыл­­­­ды. Онда ол ағылшынның кей­бір заң­­­да­рына, әсіресе отбасылық одақ­қа бай­­­ланысты заң баптарына ша­риғат қа­­ғидаттарын енгізу қажет­тігін баса айт­­­ты. Осы иманшарт заңды­лықта­рын мем­­лекеттік заң жобасына енгізген жөн бе?
– Рас, Батыс елдері қазір ислам дінінің құндылығын, исламның нәрі мен шуағын мойындай бастады. Бір ғана ағылшын­дар емес, қазір Германия, Норвегия, Жапо­ния тәрізді өркениетті елдердің біразы иманшарт заңдылықтарын оқып, үйреніп, көңіл­ге түйе бастады. Бұған, әрине, қуану керек. Бірақ бір ескеретіні, иманшарт заң­дылықтарын мемлекеттік заң жобасына біз енгізе алмаймыз. Себебі Қазақстан – көпұлтты, көп дінді мемлекет. Елдегі православь, католик діндерінің аясында жүрген халықты иіріп әкеліп, «шариғат заңдылықтарымен жүріңдер» деп айтуға біздің құқымыз жоқ. Әрине, қабылданып жатқан заң жобаларына имандылық реңк беріп, имандылыққа негіздеуге бола­ды. Бірақ тұтастай шариғат заңдарын мем­ле­кеттік заң­мен «будан­дас­тыруға» бол­­май­ды. Бұл қоғам на­ра­зы­лығын тудыруы мүмкін.
– Сіздің ғалымдығыңыз, заңгер­лі­гіңіз өз алдына, соңғы кезде шы­ғар­ма­шылықпен айналысуға бет бұра бас­таған тәріздісіз. Байқасаңыз, өнерге, ұлттық құндылықтарға де­ген сал­қын­қан­дылық осы күндері анық аң­ға­рыл­ғандай. Бұл күні «өнер жо­лын­да өмі­рім­ді сарп етсем» дейтіндер би­лікке ұмтылып әлек, ал керісінше, әжептәуір қызметі бар лауазымды адамдар «ерік­кеннің ермегіне айналдырып», шы­ғар­машы­лық­пен айналысуға көш­ті. Қалай ойлайсыз, осы қақпақыл­дық­­­тың астарында ұлтқа төнер қауіп-қа­тер жатқан жоқ па?
– ... Мынауыңыз тура маған «әжептәуір қызметің бар, қолыңа қалам ұс­тап не теңің» деп бетіме осып тұрып ай­тыл­ғандай әсер етті ғой. Қазір қоғамда бірін-бірі кемсітіп, мұқатып, өз бауырын өзекке теуіп, ұлттық құндылықтың қадірін білмеу үрдісі кеңінен белең алды. Білетін шығарсыз, Ата заңымыздың 5-бабының 3-тармағында тектік, топтық, рулық араз­­­­дықтардың қоғамға аса қауіпті әсер ете­тін құбылыс екені барынша түсі­нікті жазылған. Хош, заңымызға «ру­лық, топтық араздықтарға жол берген адам қа­таң жазаланады» деп тайға таңба басқандай айшықтап қойсақ та, біздің ел­­де­гі тамыртаныстық өр­шіп тұр. Міне, осы­ның арқасында рухани құн­ды­лық­та­­ры­мызды, адами қасиет­терімізді жегі құрт жемірдей жеп, қазақ баласы ұлттық құн­дылықтан алыстап, қазақы қасиетіміз қақпақылда қалып қойғаны – ащы да болса, шын­дық. Қо­лымыздан келсін-келмесін, тыраш­та­­нып шығармашылықпен айна­лы­су, да­рақыланып дүбәралықпен шашылу, бет­тің арын бес төгіп, руласыңды, жа­қы­ның­­­ды жетектеу, тағысын тағылар – қа­зақ­­қа ға­на тән қылық. Бұл жағынан біз ешқандай ел­ге ұқсамаймыз. Осы қа­сиет­теріміз, ай­­на­лып келгенде, ұлттық құндылық­та­­ры­мыз­дың сал­­мағын тө­мен­де­тіп, ру­ха­ни қа­зынала­­рымыз «ерік­­кеннің ер­мегіне ай­­на­лып» жүрген жайы бар. Бұл жайды қоз­­ғап, көңіліңді алаң­­датып жүр­ген жай­лар­­ды қа­­ғаз­ға тү­сіре бас­­­­та­саң, сені де бі­­реу сол ерік­­кен­­дердің қа­­тарына қосып жібе­реді. Бі­рақ өз басым баз біреу­лердің «пыш-пы­шына» мән бер­мей, ұлт мүд­десі жай­лы ашы­­лып сөй­ле­ген­ді жөн са­наймын.
– Қытайдың ірі ойшылы Лао-Цзы: «Заң мен бұйрықтар өскен сайын ұрылар мен қарақшылар саны арта түседі», – депті. Мүмкін, өзіңіз айтқандай, елде тамыр-таныстықтың өршіп кетуі осыған қатысты заң жобаларының көптігінен де шығар?! Заң бар, бірақ сол заңға мойынсынып жатқан жан жоқ дегендей...
– Жаңағы сіз айтып отырған Лао-Цзы­дан кейін ХІХ ғасырда өмір сүрген, Ре­сей­дің білікті заңгері Г.Ф.Покровский: «Ұшы- қиыры жоқ заңы бар халық ба­қытсыз», – деген екен. Ал қазақтың Мөңке биі: «Құрамалы, қорғанды үйің болады, Елге жаны ашымас биің болады. Түске дейін түк шешпейтін жиын болады», – деп тол­ғай­ды. Қазір осы айтулы тұлғалардың айт­қа­ны айна-қатесіз келіп жатқанына ешкім дау айта алмайды. Бұл сөздер құдды біздің заң шығарушы органға баға бергендей.
– Сіз үнемі заң шығарушы орган­ның кәсібилігіне күмәнмен қарайсыз. Мүмкін, қоғамда сәл де болса әділет­тік ор­науы үшін, заңның орындалуы үшін Парламентке бақылау, есеп алу, пар­ламенттік тергеу сияқты функ­ция­ларды енгізген жөн шығар. Бұл тұрғыда не айтар едіңіз?
– Қоғамда тәртіп орнату үшін біз заң­ды бұзған лауазымды адамды атақ-дәрежесіне қарамастан, қатаң жазаға тар­ту­ды өмір талабына айналдырумыз қа­жет. Бізде ондай жүйе атымен жоқ. Мы­салы, былтыр Алматының айна­ла­сын­дағы мемлекеттік маңызы бар жерді сатқандардың былығы ашылды. Олар қатаң жауапқа тартылды ма? Жоқ! Бір тақтан түсіп, екінші таққа отырды. Бізде ше­неуніктер қайткен күнде бір-бірін қор­ғап қалуды ойлайды. Қалталылар өз деген­де­рін істейді. Мұның бәрін халық көріп отыр, сондықтан әділеттіліктің барына сен­бей­ді. Мәселен, АҚШ-та көп жағдайда заң­дар­дың жобасын сенаторлар заңгер ғалымдардың көмегімен жазады. Егер сол заң қабылданса, олардың есімдерімен ата­лады. Мысалы, Вагнер заңы, Тафта – Хартли заңы, Смид заңы, Маккарена Вуда, Джексон Веника заңдары тек Америка көлемінде ғана қалып қойған жоқ. Оны қазір өмірінде қателескісі келмейтін адам­дар кітапша ретінде пайдаланып, үнемі соған көз жүгіртіп отырады. Ал бізде мұн­дай жүйе жоқ қой. Біздің Парламент ондай дәрежеге әлі көтеріле қойған жоқ. Депу­таттар, негізінде, есеп бергенде: «Пәлен мың заң қабылдадық» – дейді, ал сапа туралы ауыздарын аша алмайды. Маман ретінде айтайын, тіпті Үкімет қабылдайтын дәрежедегі қаулылар Парламентке заң жобасы ретінде ұсынылады. Мұның қа­жеті қанша?! Мысалы, «Лотерея туралы» заң­ның қажеті не?! Заң қоғамдық қаты­настардың ең маңызды салаларын ғана реттеуі тиіс. Сонда ғана біздің қоғам әділдікке сәл де болса бет бұрады
– Қазір өткір айтылған ойды ұтым­ды ұсыныс жеңіп шығып жатқан кез ғой. Сонда біз қоғамға індет боп жа­бысқан бұл дерттердi қалай құр­туымыз керек? Қандай ұсыныс айтар едіңіз?
– Қоғамды індет жайлап бара жатса, біріншіден, бұл мемлекеттік бақылаудың төмендігінен. Екіншіден, біздегі лауазым­ды тұлғаларда мемлекеттік қызметке де­ген жауапкершілік аз. Үшіншіден, маман­дар­ды таңдау кезінде бізде субъективизм басым­дық танытады. Мұны шектеудің негізгі жолы – құқық қорғау органдары мен әкім­шілік биліктің тізгінін ұстап отырған лауазымды адамдардың әділетті қызмет істеу­іне жағдай жасау керек. Ашығын айту керек, бізде бюрократизм басым. Бір құжатты дайындау үшін он, жиырма ор­ганның табалдырығын тоздырасың. Ақы­ры болмаған соң, танысыңа пара беріп, жа­ның тыныш табады. Екі-ақ сағатта ше­­шілетін мәселені, қалтаң тесік болса, екі жыл жүріп те шеше алмайсың. Біздің ше­неу­ніктер халыққа тәуелділік дегеннің не екенін ұқпай жүр. Ал шенеунік өзінің ха­лық­қа тәуелді, сол үшін қызмет етуі керек екенін ұғынбаса, қабылданып жатқан заң­да­рымыз ешқашан орындалмайды. Өр­кен­­деу мақсатында жасап жатқан бағ­дар­ламаларымыздан еш қайран болмай­ды.
– Сіз соңғы кезде осы айтылған ой­ларыңыздан басқа «қазаққа шынайы берілгендердің еңбегі еленбей жүр» деп құзырлы орындарға жиі сын айтып жүрсіз. Бұл ретте «Өзбекұлы өзімсінген жандардың жоғын жоқтап жүр» деп сыртыңыздан тон пішетіндер де бар. Шыныңызды айтыңызшы, кімдердің еңбегі елеп-ескерілмей жүр? Кімнің жоғын жоқтап жүрсіз?
– Бір-ақ мысал айтайын, қазір Мем­лекеттік сыйлық оңды-солды кім көрін­генге үлестіріліп жатыр. Марқұм болып кет­кен, белгілі тарихшымыз Жанұзақ Қасымбаевтың қазақ хандары туралы жазған құнды бес кітабына Мемлекеттік сый­лық берілмеді. Тарихта ашқан жаңа­лы­ғы қандай! Махмұд Қашқариді қа­зақша үш том көлемінде сөйлетіп, Жүсіп Баласағұнды өмір бойы зерттеп, хал­қымызға өшпес мұра қалдырған марқұм Асқар Егеубаевқа да сыйлық бұйырмады. Абайды, Махамбетті француз тілінде сөй­лет­кен Ғалымжан Мұқанов ескерусіз, кө­лең­кеде қалды. Францияға барған қазақ делегациясының құрамына да енгізілмеді. Оның орнына Абайға еш қатысы жоқ, Абайдың бір өлеңін немесе қара сөзін оқы­маған шенеуніктер барғаны көңілді бо­са­тады. Себебі Францияның зиялылары бірден Париж әуежайында Абайды аудар­ған Ғалымжан Мұқановты сұраған, ықы­лас-пейілдерін сол адамға көрсеткілері кел­ген. Абайды Францияға танытқан сол Ғалымжан Мұқанов пәтерсіз ғұмыр кешті, басқа бермес қиыншылықты басынан өткі­зіп, күйзеліспен, асқынған аурудан, еш­бір ескерусіз қаза болды. Қазір кейбір ғалым­сы­мақтар Абайға ауыз сала бастады, оны даттап, докторлық диссертация қорғауға әрекет жасады. Өз халқының ұлы, ғұлама ойшылдарын кемсіту тек бізде ғана бар. «Өз ұлын, өз ерлерін ескермесе, Ел шіркін қайдан алсын кемеңгерді» деп Жансүгіров жырлағандай, халқының мұ­ңын мұңдап, жоғын жоқтағандарды дәріптеме­­сек, қас­­тер­лемесек, біздің қазақ болға­нымыз­­дан не пайда?! Мен кейде тірліктегі әділетсіз­дікке күйініп, жалғаннан безінген Шәкәрімге ұқсап айдалаға кеткім келеді.

Датым
– Мен қазіргі уақытта бар болмысыммен «қазақтың бауыр­малдығы арта түссе екен» деп тілейтін болдым. Елдің қамын ойлайтын, халық жайы сөз боп жатқанда бете­ге­ден биік, жусаннан аласа бола алмайтын, өзде­рінің аза­мат­тық позицияларын көрсете білетін аза­маттардың саны кө­бейгенін қалаймын. Ақын Сабыр Адай: «Әр қазақ – менің жал­ғызым», – дейді. Әр шенеуніктің ойында осы сөз тұр­са, олар әрбір қазақтың мұңын тыңдап, қазақтың сөзін сөй­леу­ден танбаса, қазақтың босағасынан береке арылмас еді. Міне, мені адам ретінде толғандыратын дүние – осы.