Тарих жазу үшін адалдық керек
«Алаш айнасы» газетi мен Қазақ радиосының бiрлескен жобасы
«Айтөбел» хабарының жазбаша нұсқасы
Авторы: Едiл Анықбай
Хабардың тiкелей толқындағы уақыты: 101 ҒМ, сәрсенбі күні сағат 14:05-15:00
Талас ОМАРБЕКОВ, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ «Қазақстан тарихы» кафедрасының меңгерушісі, тарих ғылымының докторы, профессор:
– Айтөбелдің әдеті – кейіпкермен болатын әңгіменің ауанын айқындап алу. Бүгінге дейін бұл студияда өзіңіз секілді елге белгілі ғалымдар, жазушылар, тұлғалар өз саласымен байланыстыра отырып, Қазақ мемлекетіне шолу жасайтын. Талас аға, сіз де тәуелсіз елдің тағдырын тарихпен сабақтастырып, өткенімізді өзек етіп, өркениетті өмірге қадам басатындай өнегелі, өміршең ойларыңызбен бөліссеңіз...
– «20 жылдың тарихы ғасырға бергісіз» деп айтып жүрміз. Шынында, солай! Қазақ мемлекеттігінің тарихы – тұтасымен алғанда, Тәуелсіздікке ұмтылу тарихы. «Тәуелсіздік» ұғымын кейде 1991 жылдан бастап, ауқымын тарылтып жатқан сияқтымыз. Мен тарихшы болғандықтан да, Тәуелсіздікке ұмтылған ата-бабаларымыздың ұзақ саяси жолын, небір дүрбелеңдерді бастан кешкенін, азаттық үшін күрестерін айтпай кете алмаймын. Қысқартып айтсақ, бұлар алғашқы түріктер, яғни «прототүріктер» дейміз, біздің заманымызға дейінгі V ғасырдағы мемлекет құрған үйсін, қаңлы, ғұн т.с.с. одақтар, сақтар, самраттар бірлестігі. Бұлар арғы түріктер, яғни алғашқы түрік мемлекеттерінің негізін қалауға күш салған құрылымдар болып табылады. Олардың да ұстанымдары – дәл қазіргідей тәуелсіз, дербес мемлекет құру. Сонау біздің заманымызға дейінгі V ғасырдан бері қарай әртүрлі қағанаттарды бастан кешірдік. Ұлы түрік қағанаты, Батыс түрік қағанаты, Түргеш, Қарлұқ қағанаты, Қарахан мемлекеті деп кете береді. Осылардан келіп біз моңғол дәуіріне шығамыз. Моңғол дәуіріне шығардан бұрын айтар бір мәселе бар. Жаңағы айтқан Түргеш қағанатының жанама екінші аты – Сарыүйсіндер мемлекеті. Бұл — Алаш қауымдастығын қалыптастыруға талпынған алғашқы саяси мемлекеттік құрылым. Өйткені Түргештер құрылымының ішінде «Бестүрік Түргеш-Алаш одағы» деген мемлекеттік құрылым болған. «Алаш» атауы осы Түргеш қағанатымен байланысты. Міне, осыдан бері қарай Алаш қауымдастығын құру үшін ата-бабаларымыздың күресі жүреді. Қауымдастық құру барысында ІХ-ХІ ғасырлар аралығында қазіргі қазақтардың этникалық құрылымдары қалыптаса бастады. Алаш қауымдастығын қалыптастыру бағытында саяси-этникалық күрестегі Найман, Қыпшақ, Дулат секілді ру-тайпалардың тарих сахнасына шығуы осы сөзімізге дәлел бола алады. Бұлар – Алты Алаш қауымдастығын құрудың алғашқы этно-саяси баспалдақтары. Шыңғыс ханның жаулауы бұл үдерісті тоқтата алған жоқ. Өйткені Шыңғыс ханның мемлекеттік құрылымын негізінен нығайтқан және оны қорғаған – түркі қауымдастығы, сол Алаш қауымдастығын құраушы ру-тайпалар. Біз осылайша Алтын ордаға шықтық. Алтын ордадан бастап әртүрлі ордаларды құрдық. Оның ішінде Ақ орданы қазақ мемлекеттігінің бастауы деп жүрміз. Өйткені Ақ орда Жошы ханның үлкен баласы Ордайженнен тараған ұрпақты алып келді. Бұл ұрпақ барлық Қазақ хандығын құрайды. Бәрімізге белгілі, Қазақ хандығы – Алты Алашты біріктірген саяси-қауымдық құрылыс. Ал «Алаш» ұғымы – «қазақ» сөзінің синонимі. Міне, осындай ұзақ жолдан өтіп, ақырында Ресейге отар болып, одан отаршылдық үшін күресте небір тарихи тұлғаларды шығарып, біресе қазақ, біресе Алаш атанып, осы дәуірге жеттік, оған да шүкіршілік.
– «Қазақ» атауының шығуына байланысты 150-ден астам мәлімет бар екен тарихшы-зерттеушілердің арасында. Ал сіз қайсысына тоқталар едіңіз?
– Біздегі тарихпен айналысатын замандастарымыз, әріптестеріміз және интеллектуалды тұлғаларымыз, сонымен қатар ақын-жазушыларымыз т.с.с. көптеген рухани тұлғаларымыз осы атауға түсінік беруге күш салды. Демек, бұл тек тарихшылардың ғана зерттеулері емес. «Қазақ» атауы «Алаш» атауы сияқты әртүрлі мағынада түсіндіріліп келе жатыр. Шын мәнінде, тарихи зерттеулер мынаны көрсетеді: этникалық тұрғыда қазақ дейтін халықтың қалыптасуы – ХV-ХVІ ғасырлар. Оған дейін қазақ халқын құраған ру-тайпалар өздерін «үш сан Алаш», «Алаш мыңы» немесе «алты сан Алаш» деп атап келді. Сондықтан да ХV ғасырдағы Қазақ хандығының «қазақ» атауымен байланыстылығын ескерсек, Мұхаммед Хайдар Дулати айтқандай, еркіндікті аңсаған, бостандық үшін күрескен, орталық саяси бағындыруға, бағынуға көнгісі келмеген еркіндіксүйгіш халық «ҚАШАҚ – ҚАЗАҚ» деп аталған. Шын мәнінде, бұл атауды қазақ өзіне-өзі қойған жоқ. Қазақты бағындыра алмаған көрші саяси құрылымдардың қойған атауы. Мысалы, орыстың «казачествосы» да солай. Еркіндікті аңсаған, монархияға бағынбаған орыстарды «казачество» деп, біздің үлгімізбен атады. Сол сияқты Әбілқайыр мемлекетіне бағынбай, оған қарсы тұрып, өзінше дербес саяси құрылымды құрмақ болған сұлтандар – Керей мен Жәнібек бастаған ел ҚАЗАҚ аталып кетті. Демек, ҚАЗАҚ орталық билікті мойындамайтын, еркін жүріп-тұратын, өзінің Тәуелсіздігі үшін күресетін халық деген мағынаны білдіреді.
– Керей мен Жәнібек өз алдына мемлекет болуды ойлап, бөлініп шыққалы бері қазақ халқы Тәуелсіздік жолында күресіп келді. Оның арғы жағындағы сақ, самрат, ғұн, қарлұқ т.с.с. дәуірлерде де түпкі тектеріміздің өзімен-өзі болып, тыныш өмір сүрген кезі жоқ секілді. Әлде бар ма?
– Шындығында, мұндай күн жоқтың қасы. Өйткені біз, қазақ, 40-тан астам ру-тайпалық құрылымнан тұратын халықпыз. Алғашқы кездегі күрестер ру-тайпалардың бостандығы үшін басталды. Тарихтан белгілі, кейбір құрылған қағанаттар ру-тайпаның атауымен аталды. Мысалы, Қарлұқ қағанаты, Түргеш қағанаты дейтін құрылымдар – ру-тайпаның атаулары. Яғни таққа келген тайпалар өздерінің билігін орнатуға тырысты. Ру-тайпаның өз еркіндігінің күресі кейін этникалық қауымдастықтың бостандығы үшін күреске, одан кейін жеке қағанаттар, тәуелсіз хандық құруға келіп жетті. Мысал үшін, ерлік дастандарымызды, қазақ эпостарын қарасақ, тек соғысты жырлайды. Мұнда мамыражай өмір туралы жырлар жоқ. Бұлардың кейіпкерлері, жырланатын тұлғалар – тек батырлар. Хандар туралы жыр болғанның өзінде оның ерлігі, батырлығы арқау болады. Біздің болмысымыз, бүкіл тарихымыз күрестен тұрады. Ал біздегі мамыражай заманды Шыңғыс ханның ұрпағы орната бастаған еді... Бірақ олар немереден кейін көбейіп кетті де, өзара соғысып, таққа таласып, бәле болды ғой. Міне, осы себептен көшпенділер қайтадан атқа қонды. Ол соғысқа біздің бабаларымыз да қатысуға мәжбүр болды. Нәтижесі орыс отарымен аяқталды. Отаршылдық жүйесі орнағаннан кейін біраз тынышталуға мәжбүр болдық. Бірақ бұл тыныштық ұзаққа созылған жоқ. Батырларымыз ата-баба дәстүрін ескере отырып, тағы да еркіндік үшін көтеріліске шықты. Мәселен, Сырым батыр көтерілісінің арғы-бергі жағындағы және Кенесарының көтерілісімен аяқталатын қозғалыстың барлығы бабаларымыздың Тәуелсіздік үшін күрестерінің қағидаларынан, рухынан тұрады. Бұл күрестердің нәтижесі – тәуелсіз Қазақ мемлекеті. Бұл Тәуелсіздіктің 1986 жылғы көтеріліспен тығыз байланысты екенін айтуымыз керек. Бірақ мұны әлі де толық түсінбей жүргендер бар. 1986 жылғы оқиға – жастардың алаңға шыққан жай ғана ереуілі емес, ғасырлар бойы халқымыздың қанында жатқан азаттықсүйгіш, қазақтың дербес ұлт екеніне көзі жеткен ұрпақтың бас көтеруі. Одан бері қарай 1989 жылы өте үлкен оқиға болды деп есептеймін. Бұл – орталық Мәскеу жіберген адамның орнына өзіміздің қазақтың, қазіргі Елбасының Қазақстан компартиясына бірінші хатшы болып тағайындалуы. Одан кейінгі үлкен кезең – Н.Ә.Назарбаевтың Президент болып сайлануы. Бұл Кеңес Одағы тарамай тұрғанда-ақ, 1990 жылы жүзеге асты. Ал 1991 жылы біз Тәуелсіздігімізді кешігіп жариялағанмен, ойланып жарияладық. Одан кейін 1993-95 жылдардағы конституцияның қабылдануына байланысты біздің өмірімізде үлкен саяси өзгерістер орын алды. Бұл Тәуелсіздікті заңды, құқықтық тұрғыда қамтамасыз етуге алып келді. 1997-98 жылдарда тарихи санамызды жаңғыртатын, саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтайтын үдерістер белең алды. Жоғарыдан басталған бұл әсер халықтың көкейінде жүрген арман-тілегімен дөп келді. Осылайша, өзіміздің қазақ екенімізді 2000 жылға дейін толық сезініп үлгердік және жеке мемлекетімізді құра алатынымызға, әлемдік деңгейдегі мемлекетке айналуымызға мүмкіндіктер барына көзіміз жетті. Ал 2000 жылдан бері қарайғы уақытты, шын мәнінде, тәуелсіз Қазақстанда экономикалық, саяси тұрғыда қалыптасу үшін күрестер жолы деп айтар едім. Оның нәтижелері де бар. Оны бәріміз көріп отырмыз. Әрине, үлкен істе кемшілік болмай тұрмайды. Ата-бабаларымыздың ғасырлар бойы аңсаған арманын жүзеге асырып отырмыз.
– «Қазақ халқының тарихы бір ізге түскен жоқ, жүйелі сипат ала алмай отыр». Бүгінде осындай пікірлер бар. 20 жылда жөнді жүйе қалыптастыра алмауымызға не себеп? Қандай кедергі? Бұл кімге сын?
– Біздің тарихты, негізінде, басқалар жазды. Мысалы, академик В.Бартольд сияқты орыстың ғалымдары жазған тарихтың жетегінде келеміз, әлі күнге дейін. Жасыратыны жоқ, бізде жазба тарих болмай келді. Ауызша дәстүрлі тарих басым. Ол көбінесе күрескерлік рухқа, көркемдеп бейнелеуге, қияли баяндауларға да құрылып кетеді. Батырларымыздың отқа салса жанбайтыны, суға салса батпайтыны секілді суреттелетін жерлері бары белгілі. Бірақ осылай дегенімізбен, кейіпкерлер – заманында болған тарихи тұлғалар. Әрине, ертедегі хан-қағандар күнбе-күн, айма-ай, жылма-жыл тарихты жазып, көшпенді бола тұра, ата-бабаларымыздың мұрағаты болғанда, әңгіме басқаша болар еді. Бұл – біздің кемшілігіміз және қиыншылығымыз. Мәселен, орыстар мемлекет ретінде кейіннен қалыптасты ғой. Шыңғыс ханның Алтын ордасының арқасында қалыптасты. Князьдар бірімен-бірі соғысып жатқан кезде 14-інің басын қосып, ант бергізген Бату хан болатын. Олай болмағанда, әлі күнге дейін орыстар бірімен-бірі соғысып жататын ба еді, кім білсін?! Алайда олардың бізден артықшылығы, жазба тарихты ерте қолға алды. Жылнамалары қағазға ертерек түсті. Осылайша, жазба тарихы бұрынырақ дамыған ел білімге ертерек қол жеткізіп, біздің тарихымызды солар жазды. Бірақ бұл жерде мен Мәскеудің тапсырмасымен жазылған тарихты айтып отырған жоқпын, жалпы орыстың мықты ғалымдары еуропацентристік көзқараспен жазды. Олар орыс халқының рөлін көтеріп, көшпенділерді төмендетті. Көшпенділерді — надан, отырықшы халықты мәдениетті етіп көрсетті. Осы тұрғыда жазылған тарих кең тарап кетті.
Екінші мәселе, халқымыздың оқыған бөлігінен, ұлтшылдық көзқарасты ұстанған, қазаққа адал, қазақи сананы мақтан ететін Тынышбаев, Бөкейханов, Байтұрсынов сияқты зиялы қауымнан айырылып қалдық. Оның орнына келгендер де білімді, талантты, Мәскеуде, Ленинградта оқыған, бірақ, амал қанша, тым қатты орыстанған қауымға жол бердік. Бұл қауым әлі күнге дейін Мәскеуде жазылған тарихқа бас иіп келеді. Әлі күнге дейін олар үшін Бартольдтің сөзі құран сөзіндей. Ал Бартольдта көптеген кемшілік-қателік бар.
– Көпшілік ғалым бұрыс деп тапқан пікірді дұрыс деп дәлелдегісі келетін тарихшылардың мүддесі не? Қате пікір екені дәлелденгеннен кейін, оны қайта қозғаудың қажеті қанша?
– Мысал ретінде айта кетейін, жақында Қазақ ұлттық университетіне Жапонияның Коккайдо университетiнiң профессоры Ямо Томохихо мырза келiп, лекция оқыды. Қазақ тарихымен айналысып жүрген адам. Оқу орнына мен шақырған едім. Студенттерге дәріс берді. Қазақ тілін жақсы түсінеді. Сөйлей алады. Орысшаға судай деуге болады. Сол Ямоға сұрақ қойдық:«Орталық Азияның, қазақтардың тарихының жапондарға керегі не?» – деп. Ямо әріптесім: «Жапондар өз тарихын әлдеқашан жазып қойған. Жапон тарихшыларының үштен бiрi ғана ел тарихын жазумен айналысады. Екi бөлiгi шетелдердiң тарихын зерттейдi», – деген пiкiр айтты. Олар өз елдерiнiң тарихын бүге-шiгесiне дейiн зерттеп, зерделеп болыпты. Талас тудыратындай тарихтың ақтаңдақ жылдары мүлде жоқ екен. Ал бізде керісінше... Біздің түгелдей дерлік тарихымыз талас-тартысқа толы. Тарихшыларымыз өзді-өзі алауыз. Осы кемшіліктің кесірінен кім көрінген тарих жазумен айналысатын болды.
– Осыларды жолға қоюға қандай мүмкіндіктер бар?
– Қазақ – тарихшы халық. Ата-бабаларымыз сан ғасыр шежіре жазды. Бұл – біздің құнды деректеріміз. Бірақ шежіренің кейбіреуі дұрыс, кейбіреуі бұрыс. Оны кейде әлдебіреулер әдейі бұрмалап жазуы мүмкін. Мысал үшін, қазақ хандары Ордайженнен тараған ба, әлде Тоқатемірден тараған ба дегенге бірталай уақыт айтыстық. Шежірені сын елегінен өткізіп пайдалану керек. Тәуелсіздік алғаннан кейін халықтың тарихқа деген құмарлығы өте күшті болды. Қанында бар болғаннан шығар... Мен енді айтар едім, біздің халқымыз өзінің тарихын осы Тәуелсіздіктің арқасында қалпына келтіруге күш салды. Бірақ осы жолда, жасыратын не бар, өзінің атын шығаруды халықтың тарихи мүддесінен жоғары қоятын азаматтар кездесіп жүр. Асығыс-үсігіс, белгілі бір тақырыпқа, өзі жақсы білмейтін тақырыпқа қалам сілтейтіндер бар. Оны оқыған қарапайым жұрт шындық деп қабылдайды. Осылайша, үлкен-үлкен тарихи тұлғалардың да тағдыры бұрмаланып кетеді. Қазақта «атың шықпаса, жер өрте» деген мәтел бар. Осындай принциппен жұмыс істеп жүргендер бар. Оларға тоқтам жасау үшін ғылыми тарихты көтеруіміз керек. Ғылыми тарихтың үлкен қателігі: қазіргі кезде қазақ халқының тарихын жазудың орнына мемлекеттің тарихын жазумен әуестеніп кеттік. Баяғы Кеңестер Одағынан қалған ауру – саяси тарих жазу. Қағанаттардың, хандықтардың, ордалардың тарихын жазу мәселесіне баса көңіл бөліп отырмыз. Ал кез келген өзінің тарихын жөнге келтіремін, тәртіптеймін деген ел, ең бірінші, өзі шыққан халықтың тарихын дұрыстап жазудан бастайды. Өйткені халық қалыптаспай тұрып, мемлекет қалыптаса алмайды. Қазақ деген халықтың тарихын жазған көптомдық бізде әлі жоқ. Есесіне, Қазақстан тарихын жазған еңбектер көп. Орыстың қол астында бағынып отырған татарлар «Татарлар тарихы» деген жеті томдық үлкен кітап жазып тастады. Ал біз болсақ, әлі күнге дейін қазақтың тарихын жазудан қорқамыз. Оның басты себебі: жоғарыда айттым, қазақ 40-тан астам ру-тайпадан құралған. Қазақтың тарихын жазу үшін сол ру-тайпаның тарихын жазуға тура келеді. Ал ру, тайпа деген кезде біздің шенеуніктерден бастап, коммунистік рухта тәрбиеленген ескі интеллигенцияның өкілдеріне дейін – бәрі қарсы шығады.
– Институттар не істейді?
– Институттар, шын мәнінде, мемлекеттік бюджеттен қаржы алатындықтан, олар мемлекеттік саясат жүргізеді. Мемлекет тек мемлекеттің тарихын жазуға мүдделі.
– Талас аға, 90-жылдардың орта тұсында Қазыбек бек Тауасарұлынан жеткен қолжазба негізінде Балғабек Қыдырбекұлының «Түп тұқияннан өзіме дейін» деп аталатын кітабы шыққан еді. Ол кітапта «2000 жылға дейін бұл кітаптағы мәліметтерді пайдалануға болмайды» деген ескерту тұрды. Осы кітап және ондағы мәліметтердің маңыздылығы қаншалықты?
– Бұл кітаптың алғашқы нұсқасы шыққанда әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде үлкен конференция өтті. Мен бас баяндамашы болғанмын. Жақында бұл кітап қайта басылып шықты. Араб тіліндегі түпнұсқасын қоса бердік. Алғысөзін жазғанмын. Мен бір-ақ ауыз сөз айтамын: бұл кітап өте құнды. Тарихымызды зерттеуде баға жеткісіз үлкен деректер береді.
Оны кезінде біздің тарихшыларымыздың өздері де түсінбей, жүздік тұрғыдан бағалап, онымен қоса, Елбасының шапыраштыдан шыққанын жақтырмайтындар, жасыратын түгі жоқ, құнды кітапты қаралауға тырысты. Шын мәнінде, кітаптың түпнұсқа қолжазбасы бар. Мен оны өз көзіммен көрдім. Қандай қағазға жазылғанына мән бердім. Түпнұсқа кітап сақтайтын мұражайда тұр, барып көремін деушілер болса... Бұл кітап біздің тарихымызға өлшеусіз баға қосады. Әрине, әрбір деректік шағармада кейбір қате пікірлер болуы мүмкін. Қазыбек бек Тауасарұлы өзінің заманындағы жағдайды өте жақсы жазған. Ол арғы бабалары – Матайдың шежірелеріне сүйенген. Сондықтан тарихшылар бұл кітапты басқа деректермен салыстырып, кеңінен пайдалануы керек. Кітаптан қашып жүргендер сол кезеңнің тарихын шынайы аша алмайды және жаза алмайды. Менің пікірім – осы.
– Ал қазақтың үш жүзге бөлінуі туралы не айтасыз? Бұл шамамен қай кезеңдерден бастау алады?
– Бірінші, қазақтың үш жүзге бөлінуі – ежелден қалыптаса бастаған мәселе. Шыңғыс ханның жаулауы кезінде де әртүрлі ордаларға бөлінгеніміз белгілі. Сол ордаларда қазақтың ру-тайпалары қауымдасуға мәжбүр болды. Батыста, мысалы, «ноғай ұлысы» деген болды, бәріміз білеміз. Бұл ұлысқа негізінен кіші жүзді құраған рулар көптеп кірді. Ал бірақ, қазақ жүзінің қалыптасып бітуі, менің көзқарасымда, бұл – Есім ханның кезі, яғни ХVІІ ғасырдың басында. Неге олай дейміз? өйткені ХVІ ғасырдың орталарына дейін қазақ жүздері туралы еш жерде мәлімет жоқ, деректерде «қазақ ордалары» деп айтылады. Оған дейін қазақ емес, Алты Алаштың қалыптасуы жүріп жатқан болатын. Сондықтан да ХVІІ ғасырдың басын, яғни қазақ жүздерінің қалыптасып біткен кезеңін айтып отырмын, Есім ханның тұсына дейінгі тарихқа өте абай болуымыз керек. Ал енді Есім ханның тұсында қазақ жүздері амалсыздан қалыптасты. Ішкі-сыртқы саясатқа байланысты. Бұл, шын мәнінде, біздің қазақ халқында «Есім ханның ескі жолы» деп аталады. Қазақтың үш жүзге бөлінуі дегеніміз – Есім ханның ескі жолы. Есім хан тарихи ұмтылыстарды ескере отырып, үш жүзге бөлу саясатын амалсыз аяқтады. Оның себебі, біріншіден, төре тұқымдары таққа таласты. Есім ханның өзі Ташкентте Тұрсын ханды таққа таласып өлтірді. Тұрсын ханды қолдаған қатағандарды қырып салды. Ал енді екінші ең жаман ауыр нәрсе — біздің жүзге бөлінуімізге ықпал жасаған сыртқы жағдай. Бұл – Жоңғардың батыс қалмақтары мен Еділ қалмақтарының үздіксіз жорықтары. Оларға башқұрттар және басқалар қосылды. Ал жалпы, әрбір ру, әрбір тайпа о бастан-ақ өзінің жерін қорғап үйренген.
Төрелер ішкі саясатта таққа таласып жатқан кезде амалсыздан елді, жерді қорғау үшін осылайша үшке бөлініп, үш мемлекеттік құрылым жасауға тура келді.
– Жүздердің шығуы жайлы қазақта аңыз-әңгімелер бар ғой. Олар қаншалықты шындықты айқындап бере алады?
– Қадырғали Жалайырдың 1602 жылы жарық көрген жылнамалар жинағында мынандай сөздер бар: «Алаш мыңы үш сан еді. Оның үлкені жалайыр еді».
Демек, қазақ жүздері алғаш әскери құрылым ретінде дүниеге келді. Ру-тайпалар жасақ-әскер шығарады. Олар бірігіп, мыңдықты құрайды. Қадырғали Жалайыр айтып отырған «Алаш мыңы үш сан еді» деген – осы.
– Талас аға, болашақта тарих қалай жазылуы керек? Сұхбатымыздың түйіні осы болсын.
– Дамыған елдерге қарасаңыз, жаңа Жапонияның тарихы жазылып қойған дедім. Сол заманға біз де жетеміз. Құдай қаласа, Тәуелсіздігіміз аман тұрса, алда талай жас ұрпақ алмасады. Қазақ «елу жылда ел жаңа, жүз жылда – қазан» дейді. Болашақта бізде нағыз ғылыми тарих қалыптасады. Жасыратыны жоқ, біз бодандықтың кесірінен орыстанған, мәңгүрттенген халықпыз. Бағана айттым, тарихымызды басқалар жазып берген халықпыз. Ал тарихи біліміміз әлі де болса саясиланған. Халықтың тарихынан гөрі, мемлекеттің тарихын жазуға құмармыз. Мұның бәрі – қиыншылық. Тарихи сана халықта қалыптасуға дейін «неге бұлай?» деген сияқты ауыр жолдардан өтеді. Бірақ осылай екен деп қарап отырмай, тарихшылар мүмкіндігінше халыққа адал, пайдалы, жаңаша ғылыми тұрғыда жазуға еңбектенуі керек.
– Әңгімеңізге рақмет!