АҚШ пен Қытай арасындағы бәсекеде Орталық Азия текетірес аренасына айнала ма?
Қытай мен АҚШ арасындағы бақталастықтың артуы Еуразия елдеріне әсер етпей қоймайды. Себебі қос держава да әлемнің басқа бөлігімен салыстырғанда Еуразияға өзгеше стратегиялық көзқараспен қарайды. Бұл құрлық екі держава арасындағы бәсекедегі негізгі аренаға айнала ма?
Пекин мен Вашингтон қарым-қатынасының нашарлауы 18-19 наурыз күндері Аляскада АҚШ пен Қытайдан келген ресми тұлғалардың арасында өткен екікүндік келіссөзде айқын көрінді. Кездесуде екі тарап сөзбен шарпысып қалды. Аляскадағы кездесу қос мемлекеттің қарым-қатынасы түзелуі мүмкін деген үмітті жоққа шығарды.
Бұл – Джо Байден АҚШ президенті болып сайланғалы әлемдегі ірі екі держава өкілдерінің арасында бірінші рет өткен жоғары деңгейлі жеке келіссөз еді. Кездесу алдында қос тарап халықаралық ақпарат құралдарының алдында бір-бірін қатаң сынап мінеді.
АҚШ-тың мемлекеттік хатшысы Энтони Блинкен мен ұлттық қауіпсіздік жөніндегі кеңесші Джейк Салливан Қытайдың Тайваньға қатысты әскери позиция ұстануын, елдің батысындағы Шыңжаң өңірінде мұсылмандарды лагерьге жабуын, Гонконгтағы демократияны басып-жаншуын және Австралияға экономикалық қысым көрсетуін сынады.
Аляскада өткен келіссөздерде Қытай сыртқы істер министрі Ван И және саяси бюро мүшесі әрі Қытай көшбасшысы Си Цзиньпиннің жоғары шенді елшісі Ян Цзечи "АҚШ-тың қырғи-қабақ соғыс кезіндегі менталитетке сүйеніп", әлем елдерін Қытайға қарсы айдап салуға тырысып отыр деп айыптады. Ол АҚШ-тың ресми тұлғаларын "нәсілдік мәселелер" үшін сөкті.
Бұл шарпысу Пекин мен Вашингтонның арасын суытып, текетірес алдағы жылдары өрши түсетінін көрсетті. Демек, екі ел арасындағы салқындықты көрген басқа елдерге арқаны кеңге салуға әлі ерте.
АҚШ-Қытай қарым-қатынасындағы салқындық Шығыс Еуропадан Орталық және Оңтүстік Азиядағы елдерге әртүрлі әсер етеді.
Көп сарапшы аталған өңірде Қытайдың экономикалық және саяси ықпалы артып келе жатқанын, бұл болашақта Вашингтонның қарсылығын туғызуы мүмкін екенін айтады. Бірақ қос мемлекет арасындағы текетірестің негізгі тақырыбы Қытайдың шығысындағы Оңтүстік Қытай теңізі мен Тайвань болады.
"Еуразия АҚШ пен Қытай бақталастығының ортасында тұрған жоқ. Бұл Еуразия маңызды өңір болудан қалады дегенді білдірмейді, бірақ негізгі бәсеке Қытайдың батыс қақпасында емес, шығыс жағалауында жүретін болады" дейді Джонс Хопкинс университетінің профессоры және АҚШ мемлекеттік департаментінің Оңтүстік Азия тақырыбын зерттеген бұрынғы қызметкері Дэниел Марки.
ШЫҒЫС ЖАҒАЛАУ VS БАТЫС ҚАҚПА
Бұл өңірдің басты назарда екенін көрсету үшін АҚШ-тың ресми тұлғалары Аляскадағы келіссөздердің алдында Жапония мен Оңтүстік Кореядағы одақтастарымен кездесіп, Қытайға қатысты іс-қимылдарды тағы бір пысықтап алды. Ал Токио мен Сеул үшін Қытай қауіпсіздік саласындағы басты мәселе саналады.
Пекин кездесудің күнтәртібіне көлемді мәселелер шығарып, бүкіл әлемде Қытайға деген сенім артып келе жатқанын көрсетуге тырысты. Қытай экономикасы АҚШ президенті Дональд Трамппен болған сауда соғысына төтеп беріп, пандемия салдарынан туған қаржылық қиындықтарды еңсерді.
Бұған кейінгі онжылдықта Қытайдың экономикалық және саяси ықпалын арттыру үшін "Бір белдеу – бір жол" инфрақұрылымдық жобасын жүзеге асырып, Еуразиядағы рөлін нығайтуы себеп болып отыр.
"Бір белдеу – бір жол" бастамасының аясында жүзеге асқан жобалардың ықпалы артып, Қытай үшін Еуразия геосаяси зертханаға айналды. Ал Қытайдың мемлекеттік банктері тәуекел деп қымбат құрылыс жобаларын қаржыландыру арқылы өз компанияларына жаңа мүмкіндіктер ашып, Пекиннің ықпалын одан әрі күшейтті. Қазір Қытай Пәкістандағы Гвадар порты, Орталық Азия арқылы өтетін темір жол және Ирандағы көлемді болғанымен, мәселесі көп мұнай секторы сияқты стратегиялық нысандарға инвестиция құйып отыр.
"Пекиннің Еуразиядағы әрекеттері үлкен маңызға ие. Қытай мақсатына жетсе, бұл жобалар ары қарай да маңызды болып қала береді. Бірақ бұл оңай жеңіс болмайды" дейді Марки.
Шығыс Азия әлі де АҚШ-тың әскери базасы мен одақтастары шоғырланған өңір саналады, ал Еуразия Пекинге қастығы аз әртүрлі мемлекеттерден тұратын құрақ көрпеге ұқсайды.
Қытайдың "Бір белдеу – бір жол" жобасы арқылы экспансияны батысындағы өңірден бастауына шетелдік капиталды аңсаған, арбауға тез көнетін үкіметтер, АҚШ-тың әскери базалары жабылған үлкен территория және Америка әскерінің Ауғанстаннан кете бастауы себеп болған.
"Қытай Батыс елдерімен ашық қақтығысқа шыққысы келмеді. Сондықтан Еуразиядан мүмкіндіктер іздейтін стратегиясына көшті. АҚШ әскерінің Ауғанстаннан кетуімен бірге Қытайдың өңірдегі ықпалы арта түседі" дейді Техастағы A&M университетінің Орталық Азия бойынша сарапшысы Эдвард Лемон.
ЕУРАЗИЯЛЫҚ МҮДДЕ
Американың Еуразиядағы процестерге араласуы біркелкі емес. Байден әкімшілігі үшін Иран әлі де маңызды мәселе саналса, Вашингтон сыртқы саясатында Орталық Азияға басымдық беріп отырған жоқ.
АҚШ-тың Орталық Азияға қызығушылығы мен өңірдегі ықпалы Совет одағы тарағаннан кейін біресе күшейіп, біресе бәсеңдеп отырды. Әсіресе, АҚШ Ауғанстанға әскер алып кіріп, терроризмге қарсы әскери операция бастағаннан кейін оның Орталық Азиядағы рөлі біршама артты.
Вашингтон Қытай мен Ресейді басты қарсыласы көретіндіктен, Орталық Азия қайтадан әлем назарына ілінді. Бірақ Вашингтон Орталық Азияға Пекин сияқты қыруар қаржы жұмсап, Мәскеу сияқты белсенділікті арттыруға ынталы болмайтын сияқты.
АҚШ-Қытай қарым-қатынасының ушығуымен қатар Шыңжаңдағы қуғын-сүргін мәселесі (әртүрлі деректер бойынша, Қытай билігі өңірде бір миллионға жуық ұйғыр мен басқа да мұсылмандарды лагерьлерде ұстап отыр) жиі талқыланатын болады. АҚШ пен батыс елдері қазірдің өзінде лагерьлер туралы жиі айта бастады. 22 наурызда Еуропа одағы Пекиннің Шыңжаңдағы әрекетіне байланысты Қытай шенеуніктеріне қарсы санкция салды.
Кейінгі жылдары Пекин Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстанмен шекаралас Шыңжаң өңірінде бақылауды күшейтіп, жергілікті түркітілдес мұсылман халықтарды қудалай бастаған.
Бұл саясаттың негізгі зардабын ұйғырлар көрді, бірақ лагерьде отырған этникалық қазақтар мен қырғыздар да жетіп артылады. Осының бәрі Қытайдың беделіне едәуір нұқсан келтірді.
2020 жылы ақпанда АҚШ-тың сол кездегі мемлекеттік хатшысы Майк Помпео Орталық Азияға сапары барысында Қытайдың бұл аймақтағы рөліне назар аударып, жемқорлық, кредит және Шыңжаңдағы қуғын-сүргін мәселесіне қатысты алаңдаушылық білдірген. Ірі державалармен жақсы қарым-қатынасын сақтап, Пекин мен Мәскеудің аймақтағы рөлін ескеріп, Вашингтоннан іргесін аулақ ұстауға тырысатын жергілікті билікке АҚШ өкілінің Қытайға қарсы айтқан сыны ұнамады.
"Орталық Азия АҚШ-Қытай бақталастығының негізгі алаңы болмайды, бірақ қос мемлекет арасындағы қарым-қатынастың ушығып, бәсекенің артқанын ескерсек, бұл майданнан тыс қалу қиын болатын сияқты" дейді Гарвардтың Қытайдың Орталық Азиядағы рөлін зерттеумен айналысатын аға ғылыми қызметкері Наргис Қасенова.
Бірақ саяси ахуал нашарлап, Пекин мен Вашингтон арасындағы бәсекенің артуына қарамастан, қос мемлекет те Орталық Азия мен оның сыртындағы елдермен қарым-қатынасында дәстүрлі әдісінен жаңылмайды.
Қасенованың айтуынша, АҚШ пен Қытай арасындағы текетірес шағын мемлекеттерге қиындық туғызады. "Өйткені олар Вашингтонмен қарым-қатынасы нашарлаған соң, Қытайға жақындай түскен Ресеймен байланысын да сақтап қалғысы келеді" дейді ол.
Сарапшының сөзінше, сыртқы негізгі ойыншылар Орталық Азияны немесе оның көршілерінің жерін жаңа қақтығыс алаңына айналдырғысы келмейді.
"Олар әрдайым жергілікті ерекшеліктерге құрметпен қарап келген. Ары қарай да солай бола беретін сияқты" дейді ол.
